این درحالی است که کشور اکنون تحت شدیدترین تحریمها قرارگرفته و تامین ارزبرای کالاهای مختلف مانند شرایط غیرتحریمی نیست. برخی کارشناسان بر این باورند اختلاف قیمت ارز مسافرتی و بازار غیررسمی آنقدر زیاد شده که تجار (واردکنندگان) و تولیدکنندگان از زمانبر بودن تخصیص ارز برای واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه تولید گلایه دارند و میگویند باید حتی ماهها در صف بمانند.با این حال با افزایش نرخ ارز در بازار آزاد غیررسمی، دوباره تخصیص ارز به سفرهای خارجی مطرح شده؛ موضوعی که از سال ۹۷ تاکنون شکل گرفته و هرساله مورد توجه همگان و رسانهها قرار میگیرد.
افراد برای سفر خارجی سهمیه ۵۰۰ یورویی میگیرند که منوط به ارائه بلیت پرواز است؛ با این حال در شرایط کنونی، نرخ رسمی هر اسکناس یوروی دولتی (مرکز مبادله ارز و طلای ایران) برای سفر خارجی حدود ۸۴ هزار تومان است، در حالی که در بازار غیررسمی نرخ فروش هر یورو به حدود ۱۲۹هزارتومان رسیده است.این فاصله بیش از ۴۵ هزار تومانی، فرصت سودی ایجاد میکند که از آن به عنوان «یارانه سفر خارجی» یاد میشود؛ زیرا درعمل فردی که موفق به دریافت ارز مسافرتی میشود، میتواند آن را در بازار غیررسمی بفروشد و از مابهالتفاوت آن سود مستقیم کسب کند. همین موضوع تقاضای سفرهای خارجی به منظور دریافت ارز سفر راافزایش داده است.به زبان سادهتر،مسافری که فقط برای خروج ازکشور۵۰۰یورو دریافت میکند، بین ۲۱ تا ۲۳ میلیون تومان سود از این اختلاف قیمت به دست میآورد. از سوی دیگر برخی تبلیغات در فضای مجازی وجود دارد که محتوای آن حکایت از سفرهای یک روزه به کشورهای اطراف تنها به منظور دریافت ارز مسافرتی است.
هم تو سود کن هم ما!
بررسی خبرنگار جامجم از فرودگاه بینالمللی امام خمینی(ره) نشان میدهد خرید و فروش ارز توسط دلالان در سالن اصلی فرودگاه انجام میشود. به طوری که دلالان در آنجا پیشنهاد فروش سهمیه ارزی را میدهند. هر یوروی مسافرتی را هم بین ۹۵ تا ۱۱۰ هزار تومان خریداری میکنند. این جمله را هم میگویند که «با این کار هم تو سود میکنی هم ما، خیرشو ببینی.»
شاید این پرسش پیش بیاید با وجود اینکه پرداخت ارز بعد از گیت اصلی انجام میشود چگونه این افراد در سالن اصلی مشغول دلالی هستند. بررسی خبرنگار ما نشان میدهد دلالان پس از اینکه بر سر قیمت به توافق میرسند در گیت نهایی با فردی ملاقات میکنند که ارز را تحویل میگیرد و هزینه ریالی آن در حساب مسافر واریز میشود. روال کار هم به این صورت است که دلال ارز میگوید پس از مشاهده پیامک واریز ارز را تحویل دهید.
البته این اولین بار نیست که شاهد چنین اتفاقی هستیم. در سال ۹۷ زمانی که ارز تکنرخی شد و اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیسجمهور در ۲۱ فروردین اعلام کرد از این پس ارز چند نرخی وجود ندارد و همه تقاضاهای کشور با نرخ ۴۲۰۰ تومان پوشش داده خواهد شد، تبلیغات گستردهای شکل گرفت تا افراد در ازای دریافت و تحویل ارز مسافرتی، مسافرت یکروزه خارجی را تجربه کنند. در همان سال بود که تیتر بسیاری از تبلیغات اینترنتی با وعدههایی وسوسهانگیز همچون «سفر رایگان به ترکیه»، «هزینه سفر با بانک مرکزی» و «تور خارجی با بودجه عمومی» پر شده بود که ریشه در نوسانات ارزی و ارز سهمیهای سفر داشت. برخی در سالهای گذشته با دریافت ارز سفرهای خارجی با نرخ دولتی و فروش آن در بازار آزاد، سود میلیونی به جیب میزدند.
هرچند این امکان چند ماه بیشتر دوام نداشت و با کاهش اختلاف نرخ ارز مسافرتی و بازار غیررسمی بساط این دلالان نیز جمع شد. با این حال افراد تورهای صوری ترتیب میدادند، بلیت رفت و برگشت میخریدند و تنها برای تحویل گرفتن سهمیه ارزی به خارج میرفتند. اکنون تاریخ همان مسیر را در شکل جدیدی تکرار کرده است؛ فقط جای دلار ۴۲۰۰تومانی، یوروی ۸۴ هزار تومانی قرار دارد و دلالان فرودگاهی جای صرافیهای خیابانی را گرفتهاند. دلالانی که تا پیش از این نوسانات ارزی حوالی میدان فردوسی مشغول به کار بودند و اکنون تغییر مکان دادهاند و تا گیت خروجی فرودگاه هم پیش رفتهاند.
یارانه برای گردشگری خارجی
نکته قابلتوجه اینجاست که این اقدام هم باعث خروج ارز از کشور خواهد شد و هم یارانهای است برای سفر به کشورهای خارجی. اختلاف نرخ ارز رسمی برای سفر و بازار غیررسمی باعث شده اقتصاد کشورهای همسایه از آن بیشتر بهره ببرند. رونق رستورانها و مراکز خرید آن هم با ارز یارانهای میتواند در بلندمدت آسیبهای جدی برای کشورمان به دنبال داشته باشد. از سوی دیگر باید توجه داشت پرداخت ارز مسافرتی ارزان گردشگری داخلی را بسیار تضعیف خواهد کرد.
براساس گزارش سازمان هواپیمایی کشوری، در سال گذشته ۱۱ میلیون و ۲۳۰ هزار و ۹۶ مسافر بینالمللی جابه جا شدند که سهم ایرلاینهای داخلی در پروازهای بینالمللی جابهجایی هفت میلیون و ۱۶۵ هزار و ۱۴۴ مسافر و سهم ایرلاینهای خارجی چهار میلیون و ۶۴ هزار و ۹۵۲ مسافر بوده است. این آمار نشان میدهد همه ایرانیان به سفر خارجی نمیروند؛ البته بخشی از این آمار مربوط به دانشجویان، تجار و... است. حالا اگر همان رقم جابهجایی ایرلاینهای داخلی را در نظر بگیریم، برآورد میشود پارسال کمتر از ۱۰ درصد مردم به سفر خارجی رفتند؛ یعنی ارز تخصیصی به سفرها که سالی یک بار پرداخت میشود، سهم اندکی از افراد جامعه خواهد شد.
بررسیها نشان میدهد، اختصاص ارز دولتی به سفرهای خارجی، سبب خروج ارز از کشور در شرایط تحریمی میشود در حالی که هر یورو میتواند پشتوانه واردات ضروری باشد. این موضوع همچنین افزایش تقاضا برای دریافت ارز سفر و سفرهای خارجی را درپی دارد. درواقع، وقتی برای سفر به استانبول، ایروان یا تفلیس میتوان از بانک مرکزی یوروی ارزان گرفت، چرا باید افراد در داخل کشور هزینههای بالا و خدمات را پرداخت کنند. کارشناسان معتقدند ارز مسافرتی در هیچیک از الگوهای جهانی به عنوان نوعی یارانه تلقی نمیشود؛ بلکه صرفا ابزار تسهیل پرداختهاست اما در ایران، اختلاف قیمت رسمی و آزاد آن را به رانت تبدیل کرده است.
این افراد تاکید دارند: باید فاصله نرخ رسمی با نرخ بازار کاهش یابد تا انگیزه سوداگرانه از بین برود؛ همچنین ارز مسافرتی فقط برای کسانی تخصیص یابد که واقعا قصد اقامت و مصرف دارند.
درنهایت میتوان گفت پدیده «سفر رایگان با هزینه دولت» صرفا یک شعار تبلیغاتی نیست بلکه نمادی از تعارض در سیاستهای پولی و ارزی را نشان میدهد که به سودی برای دلالان تبدیل شده است.