۲۵سال بدون فلج اطفال

نتیجه‌ای که ایران هم نقش چشمگیری در به ثمر رسیدن آن داشته و با مشارکت گسترده مردم، تعهد نظام سلامت و اجرای دقیق برنامه‌های واکسیناسیون، بیشتر از دو دهه است که به عنوان یکی از موفق‌ترین کشورهای منطقه و جهان در کنترل بیماری فلج اطفال شناخته می‌شود. با وجود این، تا زمانی که ویروس در کشورهای همسایه همچنان در گردش است، حفظ پوشش کامل واکسیناسیون و ادامه مراقبت‌های دقیق ضروری است؛ چرا که کوچک‌ترین غفلت می‌تواند تمام این موفقیت را به خطر اندازد.
۱۹۸۸، سال آغاز تلاش‌های جهانی برای ریشه‌کن کردن بیماری فلج ‌اطفال بود؛ سالی که تجربه خوش موفقیت در ریشه‌کن کردن بیماری آبله به ثمر نشسته و انگار دیگر وقتش شده بود که همه کشورهای دنیا متحد شوند تا برای ریشه‌کردن فلج اطفال تلاش کنند؛ چنان‌که دکتر سیدمحسن زهرایی، رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت، در گفت‌و‌گو با جام‌جم از شایع بودن این بیماری در دنیا و ابتلای سالانه بیشتر از ۳۵۰ هزار نفر به این بیماری در آن سال‌ها می‌گوید و ادامه می‌دهد: «تا آن زمان، تنها بیماری ریشه‌کن‌ شده به‌واسطه واکسن، بیماری آبله بود؛ پس از آن، کشورهای عضو سازمان جهانی بهداشت در نشست سالانه سال ۱۹۸۸ متعهد شدند اقداماتی برای ریشه‌کن کردن فلج اطفال انجام دهند. برای همین هم هدف‌گذاری شد که با واکسیناسیون وسیع تا سال ۲۰۰۰، دنیا از ویروس فلج اطفال پاک شود؛ به همین دلیل و در راستای رسیدن به این هدف، فعالیت‌های گسترده‌ای در تمام کشورهای دنیا از جمله کشور ما آغاز شد.» 
 دکتر زهرایی توضیح می‌دهد: «ریشه‌کن شدن، به معنای بالاترین حد کنترل بیماری است وطبیعتا درباره بیماری فلج اطفال این معنی رامی‌دهدکه عامل ایجادکننده بیماری که ویروسی به همین نام است،درهیچ‌جای دنیا وجودنداشته باشد. اتفاقی که در بسیاری از کشورهای دنیا ازجمله ایران رخ داده اما همچنان دو کشورافغانستان وپاکستان، نتوانسته‌اند کنترل موردنظر را داشته باشند.» 
ایران از سال ۲۰۰۱ تا به امروز، حتی یک مورد گزارش بیماری فلج اطفال هم نداشته اما نه‌فقط ایران که هیچ کشوری نمی‌تواند واژه ریشه‌کنی را به کار ببرد؛ چراکه هنوز این ویروس در برخی کشورها گزارش می‌شود.
آن طور که او بیان می‌کند، آخرین مورد ابتلا به فلج اطفال در کشور ما، در سال ۱۳۷۶ (۱۹۹۷ میلادی) ثبت شد. چند سال بعد، موارد معدودی به‌صورت وارده شده از خارج کشور مشاهده شد و آخرین مورد آن مربوط به آذر ۱۳۷۹ (دسامبر ۲۰۰۰) است.به این ترتیب از ابتدای سال ۲۰۰۱، یعنی چیزی حدود ۲۵ سال است که هیچ گزارشی از این بیماری در کشور ما مطرح نشده، مسیری که در بسیاری از کشورهای جهان هم طی شده اما متأسفانه در دو کشور افغانستان و پاکستان به دلیل ضعف زیرساخت‌های بهداشتی و ناامنی ناشی از جنگ‌های داخلی، پوشش واکسیناسیون کافی نبود و همین مسأله باعث شده است که همچنان خطر این بیماری برای همه کشورها وجود داشته باشد. 
به گفته رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت، در حال حاضر‌ فقط این دو کشور هنوز موارد بومی ابتلا دارند؛ یعنی بیش از ۹۹ درصد از موارد جهانی کنترل شده اما هدف نهایی ریشه‌کنی کامل هنوز محقق نشده است.
     
ایران، در قله افتخار کنترل
ویروس فلج اطفال سه نوع سروتایپ دارد که هر یک جداگانه می‌تواند باعث بیماری شود و برای ریشه‌کنی کامل، باید هر سه سروتایپ از بین برود. موضوعی که دکتر محسن زهرایی هم آن را تایید و اضافه می‌کند: «خبر خوب این‌که سروتایپ‌های ۲ و ۳ به طور رسمی توسط سازمان جهانی بهداشت ریشه‌کن‌شده اعلام شده‌اند و تنها سروتایپ ۱ هنوز در گردش است.» سروتایپی که مانند دو گونه قبلی، تنها راه ریشه‌کن شدنش، پوشش کامل واکسیناسیون در تمام کشورهای دنیا است؛ چرا که برنامه جهانی واکسیناسیون فلج اطفال تا امروز توانسته از بیش از ۲۰ میلیون مورد فلج دائمی در دنیا پیشگیری کند که دستاوردی بسیار بزرگ است.حالا نه فقط در منطقه که ایران یکی از موفق‌ترین کشورها در جهان است که با پوشش بالای واکسیناسیون، توانسته این بیماری را به بهترین شکل کنترل کند: «اتفاقی که در ایران افتاده این است که واکسیناسیون کودکان از بدو تولد تا زیر شش سال، سال‌ها است که به منظم‌ترین شکل ممکن پیش رفته و همچنان هم تداوم دارد. امروز ما در دنیا جزو کشورهایی هستیم که به دلیل فرهنگسازی خوب و مشارکت بالای خانواده‌ها و البته به موازات آن، زیرساخت‌های مناسبت برای دسترسی همه مردم به واکسن، پوشش واکسیناسیونی حدود ۹۹ درصدی در کشور داشته‌ایم.» این در حالی است که متاسفانه در افغانستان تنها حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد و در پاکستان حدود ۸۰ درصد از کودکان واکسینه می‌شود و همین مساله، اختلالی در به نتیجه رسیدن هدف جهانی ایجاد کرده است.البته که به گفته رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت حتی آن یک درصد باقی ‌مانده در کشور هم قابل چشم‌پوشی نیست: «مثلا اگر سالانه یک میلیون تولد داشته باشیم، یک درصد این جمعیت، یعنی ۱۰ هزار کودک واکسن دریافت نمی‌کنند؛ عددی که هنوز می‌تواند خطرناک باشد.» عددی که درسطح ملی وضعیت بسیار خوبی را نشان می‌دهد اما اگر به سطح شهرستان‌ها برویم و جزئی‌تر بررسی کنیم، می‌بینیم که درلابه‌لای جمعیت یک شهرستان، مواردی از کودکان واکسینه‌نشده، دیده می‌شوند که می‌توانند زمینه‌ساز خطر باشند: «برخی تصور می‌کنند چون سال‌هاست موردی از فلج اطفال نداریم، نیازی به واکسن نیست اما این بیماری می‌تواند به‌راحتی از کشورهایی که هنوز درگیرند منتقل شود.» چیزی شبیه به ویروس کووید۱۹ که ازیک نقطه آغاز شد وبه مرور،همه جهان را درگیر کرد. روشن است که آن عاملی که توانسته ما را به موفقیت امروزبرساند،آن هم باوجود دو کشورهمسایه که هنوز درگیر این بیماری هستند،پوشش بالای واکسیناسیون بوده است. 
     
واکسیناسیون تکمیلی؛ تضمین موفقیت
براساس جدول ملی واکسیناسیون، استفاده از واکسن فلج اطفال از بدو تولد آغاز می‌شود ودرسنین دو،چهار، شش و ۱۸ماهگی و پیش از ورود به مدرسه، مجموعا شش نوبت واکسن خوراکی تجویز می‌شود. در سال‌های اخیر نیز برای تقویت ایمنی از واکسن تزریقی فلج اطفال در دو نوبت یعنی چهار و شش‌ماهگی استفاده می‌شود. امابرای حفظ وتداوم این پوشش حداکثری واکسیناسیون چه باید کرد؟ یکی از بهترین راهکارها، واکسیناسیون تکمیلی است؛ اقدامی که سال‌ها است در ایران انجام می‌شود و نقش بزرگی در قطع گردش ویروس داشته است. در واکسیناسیون تکمیلی، گاهی در کل کشور و گاهی در مناطق خاصی از کشور، لازم است همه کودکان زیر پنج سال، صرف نظر از این‌که واکسن زده یا یا نزده‌اند، دوباره واکسینه شوند. 
به گفته دکتر زهرایی، در حال حاضر و در کشور ما، این اقدام در جنوب شرق کشور با جدیت بیشتری نسبت به سایر نقاط کشور اجرایی می‌شود: «استان سیستان وبلوچستان،هرمزگان، کرمان،خراسان جنوبی و ... ازجمله مناطقی هستند که به صورت خانه به خانه، بررسی و رصد می‌شوند و کودکان زیر پنج سال، اعم از ایرانی و غیر ایرانی واکسینه می‌شوند. در سایر نقاط کشور هم، به تشخیص مراکز بهداشت مناطق، به‌ویژه در مناطقی که تردد اتباع بیشتر است، این واکسیناسیون اجرا می‌شود.» برآوردها نشان می‌دهد حدود ۱.۱تا ۱.۲میلیون کودک زیر پنج‌سال در این مناطق تحت پوشش این برنامه قرار می‌گیرند.
     
مبارزه با شایعات
در ایران سال‌هاست هیچ موردی از فلج اطفال گزارش نشده اما باید توجه داشت که واکسیناسیون کودکان باید کامل انجام شود؛ موضوعی که رئیس اداره پیشگیری بیماری‌ها با واکسن وزارت بهداشت درباره آن به جام‌جم می‌گوید: «متأسفانه گاهی گروه‌هایی با طرح شبه‌علم و شایعات، خانواده‌ها را نسبت به واکسن نگران می‌کنند ومی‌گویند نیاز به واکسن نیست. چنین مسائلی می‌تواند خطرناک باشد؛ زیرا اگر نرخ واکسیناسیون حتی از۹۹درصد به ۹۵درصد کاهش یابد، یعنی اگر حدود ۵۰ ‌هزار کودک واکسن دریافت نکنند، تمام دستاوردهای ما در معرض تهدید قرار می‌گیرد.»
اما فارغ از دو استراتژی حفظ پوشش بسیار بالای واکسیناسیون و اجرای برنامه‌های واکسیناسیون تکمیلی دوره‌ای، برقراری یک نظام مراقبت استاندارد برای بیماری، سومین برنامه برای اطمینان از وجود نداشتن فلج اطفال در کشور است. در ایران، این نظام مراقبتی استاندارد سال‌هاست فعال شده و داده‌های آن هر ساله برای بررسی و تمدید تأییدیه عدم وجود فلج اطفال به دفتر منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت در قاهره ارسال می‌شود. تأییدیه‌ای که از سال ۲۰۰۱ تاکنون، هر سال برای ایران تمدید شده است؛ موفقیتی که حاصل اعتماد مردم و مشارکت ملی است.