از حماسه تا فرهنگ: چالش‌های سینمای ایثار 

با این حال، حفظ این پیوند و دستیابی به تولید محتوای فاخر، ماندگار و تأثیرگذار برای مخاطب امروز، مستلزم یک تحول عمیق است: گذار از تمرکز صرف بر «بازنمایی حماسه» به «تبدیل ایثار به یک فرهنگ زیستی». این گذار در مسیر تولید محتوای فاخر، با چالش‌های ساختاری و هنری متعددی روبه‌روست که ریشه در سنت‌های تثبیت‌شده سینمای ملی ما دارد.

۱. چالش شخصیت‌پردازی: فراتر از کهن‌الگو‌های مطلق
بزرگ‌ترین مانع در مسیر تولید فاخر، هموار کردن شخصیت‌ها به دلیل فشار تقدس‌زدگی و ایدئولوژی‌زدگی است. فاخر بودن درام، در گرو عمق روان‌شناختی و انسانیت قهرمان است.

کلیت‌گرایی به‌جای فردیت: بسیاری از قهرمانان سینمای ما، مانند برخی از شخصیت‌های فیلم‌های اولیه دفاع مقدس، بیش از آنکه یک فردیت منحصر‌به‌فرد باشند، یک کهن‌الگوی مطلق و فاقد کشمکش درونی هستند. برای مثال، در مقایسه، شخصیت حاج کاظم در «آژانس شیشه‌ای» (حاتمی‌کیا) ماندگار شد؛ نه به دلیل بی‌نقصی، بلکه به دلیل تناقض درونی، عصبیت و ترس‌هایی که او را به یک انسان پرچالش تبدیل کرد. تولیدات فاخر باید از این الگو پیروی کنند و به رزمنده، جانباز یا همسر شهید، اجازه دهند تا ضعف‌ها، تردید‌ها و حتی اشتباهات کوچک انسانی خود را بروز دهد.

سقوط در دام تیپ‌سازی مکرر: تکرار مداوم تیپ‌هایی مانند "فرمانده خشن، اما مهربان"، "مادر فداکار و صبور" یا "رزمنده شوخ‌طبع"، باعث شده است که مخاطب نتواند با شخصیت‌های جدید، ارتباط عمیقی برقرار کند. خلق فاخر، نیازمند شخصیت‌های جسورانه و غیرمنتظره است که بازنمایی یک فردیت منحصر‌به‌فرد از ایثار باشند.

۲. چالش فرم روایی: انجماد در رئالیسم کلاسیک
تأثیرگذاری پایدار، نیازمند نوآوری در زبان سینمایی است. سینمای ایثار ایران، به رغم پیشرفت‌های تکنیکی، در حوزه فرم روایی همچنان در قید و بند رئالیسم کلاسیک، تقویمی و خطی باقی مانده است.

ترس از روایت‌های غیرخطی: فاخر بودن اثر، گاه در گرو شکستن زنجیره‌ی زمان است. به عنوان مثال فیلم «عقاب‌ها» به روایت خطی وفادار بود، در حالی که آثار جدیدتر مانند «ایستاده در غبار»، با استفاده از فرم مستند-داستانی و پاره‌پاره، توانستند از این سنت خارج شده و عمق بصری متفاوت ایجاد کنند. محتوای فاخر، باید جسارت استفاده از فلاش‌بک‌های ذهنی و نامطمئن، روایت‌های موزائیکی (چندگانه) و فرمالیسم بصری برای بیان تروما و خاطرات جنگ را داشته باشد.

پرهیز از تنوع ژانری: اصرار بر محصور ماندن در درام جنگی، توان سینمای ما را برای جذب مخاطب جدید کاهش داده است. ایثار می‌تواند در قالب یک تریلر جاسوسی (مانند «امکان مینا») یا یک کمدی سیاه (مانند «لیلی با من است») مطرح شود. این تنوع ژانری، ایثار را از یک «موضوع سنگین و مناسبتی»، به یک «درونمایه جهان‌شمول» برای تمامی ژانر‌های سینما تبدیل می‌کند.

۳. چالش محتوای انتقادی و پساجنگ
سینمای فاخر، سینمایی است که از پرداختن به حقیقت و عواقب اجتماعی یک رویداد، پرهیز نمی‌کند. انتقاد سازنده و مسئولانه: سینمای ایثار باید از «مبارزه با دشمن خارجی» فراتر رفته و به «مبارزه قهرمان با مشکلات داخلی» بپردازد. فاخر بودن در این حوزه، یعنی نمایش تلخی‌های پساجنگ؛ چالش‌های جانبازان، مقابله با سوءاستفاده‌های بوروکراتیک، و رنج‌های خانواده‌های شهدا. فیلم‌هایی که به این لایه‌های اجتماعی عمیق‌تر پرداخته‌اند (مانند برخی آثار رسول ملاقلی‌پور)، توانسته‌اند تأثیرگذاری ماندگارتری داشته باشند، زیرا حقیقت تلخ را نیز منعکس کرده‌اند.

فرصت زنان و ایثار اجتماعی: ایثار در سینمای فاخر، دیگر صرفاً به خط مقدم محدود نمی‌شود. تولید فاخر باید به نقش‌آفرینی‌های پیچیده زنان در پشت جبهه، در مدیریت بحران و در حفظ ساختار خانواده پس از جنگ بپردازد. «شیار ۱۴۳» یک مثال موفق از نمایش ایثارگری زن در انتظار و درگیری‌های عاطفی-درونی است که از طریق یک درام پرکشش، توانست به تأثیرگذاری ملی برسد.

۴. نقش جشنواره فیلم ایثار در تولیدات فاخر
جشنواره‌های تخصصی مانند جشنواره فیلم ایثار، در این گذار از حماسه به فرهنگ فاخر، نقشی محوری و تعیین‌کننده دارند: ارتقاء استاندارد‌های فنی و هنری: جشنواره باید با تأکید بر بخش‌های تخصصی، سینماگران را وادار به رعایت استاندارد‌های جهانی ژانر کند. این رویکرد، معیار داوری را از صرفاً «تطابق محتوایی» به «کیفیت حرفه‌ای» سوق می‌دهد.

تشویق به ریسک هنری و شکستن تابوها: جشنواره باید با اهدای جوایز ویژه به آثار ساختارشکن، انتقادی یا دارای فرم‌های جدید، به فیلمسازان جوان جسارت دهد تا از دایره امن روایت‌های مرسوم خارج شوند. این جسارت هنری، شرط لازم برای تولید محتوای فاخر است.

ایجاد کانون فکری و گفتمان آکادمیک: مهم‌ترین نقش جشنواره، ایجاد گفتمان نقد علمی و تخصصی در حاشیه نمایش آثار است. در این نشست‌ها، منتقدان و کارشناسان سینما، به تحلیل دقیق و بی‌پرده نقاط ضعف و قوت فنی آثار می‌پردازند. این بازخورد تخصصی، به نهاد‌های تولیدکننده و فیلمسازان، نقشه راهی برای دوری از کلیشه‌ها و ارتقاء کیفی آثار در آینده می‌دهد.

سینمای ایثار برای عبور از خطر تبدیل شدن به یک آرشیو تاریخی، باید با ابزار‌های فاخر سینمایی به جنگ با تکرار و کلیشه‌ها برود. این امر تنها از طریق خلق شخصیت‌های انسانی و چندوجهی، اتخاذ فرم‌های روایی مدرن و حمایت هدفمند جشنواره‌ها از جسارت هنری، امکان‌پذیر است. تنها با این تحول است که حماسه ایثار، از طریق زبان قدرتمند سینما، به یک فرهنگ زنده و تأثیرگذار در عمق جامعه تبدیل خواهد شد.