طنین جنگ ۱۲ روزه در جشنواره سرود بسیج

اگر ممکن است، ابتدا درباره جایگاه سرود صحبت کنیم؛ به‌ویژه این‌که برخی معتقدند این حوزه در سال‌های اخیر به دلایل گوناگون کمرنگ شده است.
سرود یکی از ارکان موسیقی ملی محسوب می‌شود و ایران از معدود کشورهایی است که از دیرباز، سرودهایی با مضامین ملی، مذهبی و حماسی در میراث فرهنگی خود دارد. پایه‌گذار سرود در ایران، علینقی‌خان وزیری، موسیقیدان برجسته‌ای است که برای نخستین‌بار سرود را به برنامه درسی مدارس وارد کرد. او با این حرکت، تحولی در نظام آموزشی آن زمان به‌وجود آورد و سرودهایی نوشت که در مدارس اجرا می‌شد. نکته درخور توجه این‌که آن آثار، همگی سرودهایی خالص و ناب بودند و سازندگان‌شان به این قالب هنری نگاهی ژرف و اصیل داشتند؛ اما به مرور، درآمیختن سرود با ژانرهای دیگر موسیقی، باعث فاصله‌گیری آن از ماهیت اولیه و هویت متمایز خود شد. در این زمینه شایسته است از حمید شاهنگیان یاد کنیم؛ او که پیشگام جریان سرود پس از انقلاب است، با وجود تحصیل در رشته مدیریت صنعتی، سرودهایی ساخته که تا امروز جاودانه مانده‌اند. در دوره جنگ تحمیلی، تولید سرودهای حماسی، دینی و ملی به اوج خود رسید. می‌توان گفت دهه ۶۰، پربارترین دوران رشد و شکوفایی سرود در ایران بود؛ چه در رادیو و تلویزیون و چه در هفته‌های فرهنگی که به مناسبت‌های مختلف در خارج از کشور برگزار می‌شد. از سوی دیگر، فعالیت گروه‌های مطرح موسیقی مانند «شیدا» و «عارف» را نباید در پرباری این حوزه نادیده‌ گرفت. به‌عنوان‌مثال قطعه ماندگار «ای شهیدان خدایی» ساخته هوشنگ کامکار با صدای بیژن کامکار در ارکسترسمفونیک تهران اجرا شد و آثار مشابه دیگری از این دست نیز به غنای سرود آن دوران افزودند. اما در دهه ۷۰ که به دوره سازندگی معروف شد، تولید سرود حالتی شتاب‌زده و مقطعی پیدا کرد؛ در نتیجه، سرود در مناسبت‌های خاص محدود ماند و نتوانست به بالندگی دست یابد. به بیان ساده‌تر، در دهه ۷۰ سرودهای مهم تنها بازسازی و بازخوانی شدند و صرفا با افزودن رنگ‌ولعاب ظاهری تلاش شد دوباره مورد استقبال قرار گیرند؛ اما این اتفاق به‌طور واقعی رخ نداد. دردهه۸۰، وضعیت سرود تا حد زیادی دچار آشفتگی شد. هرچند آموزش‌و‌پرورش می‌توانست نقش مؤثری در رونق این حوزه ایفا کند اما در عمل نسبت به آن بی‌توجهی کرد. به یاد دارم که در آن دوره، عضو کمیسیون هنر دانشگاه فرهنگیان (تربیت معلم کنونی) بودم و جشنواره سرود معلمان راپایه‌گذاری کردم.این جشنواره اگرچه با استقبال گسترده معلمان و دستاوردهای قابل‌توجهی همراه بود اما با تغییرمدیریت متوقف شد. درهمین حال، برگزاری جشنواره‌های موسیقی بسیج توسط نهادهای مختلف، به شکل پراکنده آغاز شد و این روند تا امروز نیز تداوم یافته است.

بااین‌حال، اصلی‌ترین رسالت جشنواره سرود بسیج را در چه می‌دانید؟
بسیج هنرمندان یک جشنواره ویژه به‌شمار می‌رود که تا امروز در شهرهایی چون شیراز، قزوین، تهران، خرم‌آباد و... برگزار شده است؛ اگرچه این رویداد هم مانند دیگر جشنواره‌ها، افت‌وخیزهای مختلفی را پشت‌سر گذاشته و به‌عنوان مثال، با فراگیرشدن بیماری کرونا مدتی روبه‌تعطیلی رفت و چون دوسالانه بود، به‌مدت چهارسال برگزار نشد؛ ضمن این‌که دوره قبل این جشنواره هم به‌جای آن‌که به‌دست هنرمندان عرصه موسیقی برگزار شود، به‌وسیله افرادی از حیطه‌های دیگر برگزار شد. در نهایت، این جشنواره پس از پنجمین دوره به دیگر نهادهای دولتی واگذار شد وعناوین مختلفی مثل جشنواره «سرود فجر بسیج»، جشنواره «آفرینش‌های هنری بسیج» و... به‌خودش گرفت. در برخی از دوره‌ها هم موسیقی پاپ محور اصلی قرار داده شد تا بلکه مورد توجه نسل امروز قرار بگیرد اما چون این حرکت، زیربنایی نبود نتوانست با مخاطبان جوان و نوجوان ارتباط برقرار کند و هنرمندان شرکت‌کننده یک آهنگ پاپ را به‌شکل پلی‌بک اجرا می‌کنند، درحالی‌که اگر از آنها خواسته شود همان سرود را بدون آهنگ اجرا کنند، این توانایی را ندارند. یک دوره از این جشنواره هم توسط زینال‌خیری که از سینماگران کشور ما است و پیشتر عضو بسیج هنرمندان هم بوده برگزار شده؛ حالا در دوره فعلی با حضور آقای شب‌خیز، رئیس جشنواره، ان‌شاءالله مثل دوره قبل، جشنواره به‌شکل پرباری برگزار شود. مهم‌ترین مساله برای ما این است که سرود به‌عنوان آینه‌دار موسیقی ملی‌مان، بیش‌از‌پیش مورد توجه قرار بگیرد. 

باتوجه به این‌که برخی از دوره‌های این جشنواره در اقصی‌نقاط کشور برگزار شده، چرا برپایی این دوره به پایتخت محدود مانده است؟ 
امسال هم قصد داشتیم جشنواره را در یکی از استان‌ها برگزار کنیم اما به‌دلیل فشردگی زمان و کمبود بودجه این‌کار میسر نشد. هرچند قرار است از دوره‌های آتی، این جشنواره هر سال در یک استان برگزار شود. 

ظاهرا این دوره از جشنواره مبتنی بر موسیقی ردیف دستگاهی است؛ درست است؟
ما در سال گذشته وقتی به برگزاری جشنواره سرود پرداختیم، سه مشخصه را در نظر داشتیم؛ یکی بخش «آکاپلا» که جایزه ویژه داشت؛ بخش دیگر، سرودخوانی‌های مرسوم مبتنی بر گروه‌خوانی و تک‌ترانه بود و سومین بخش، تک‌آهنگ (مشتمل بر موسیقی نواحی، تلفیقی و ارکسترال). امسال این سه بخش را داریم، بااین تفاوت که بخش «روایتگری» را هم به این جشنواره اضافه کرده‌ایم. این بخش، در قالب نقالی به‌روایت رویدادهای جنگ ۱۲روزه اختصاص دارد و از افرادی که به نقالی اشراف دارند، دعوت شده در این بخش شرکت کنند. نکته جالب این‌که همه سازها از قپوز آذربایجان، للوای مازندران، دوتار خراسان، نی‌انبان خوزستان و به‌طورکلی هر سازی که بتواند با این مضمون همراه شود، مجوز صحنه‌ای دریافت خواهد کرد. ضرورت گنجاندن این بخش در جشنواره امسال، به‌دلیل ضرورت توجه به خطر تجزیه‌طلبی است که بعد از حمله اخیر اسرائیل به کشورمان، برجسته شده و کارهایی ازاین‌دست می‌توانددرمقابله با این جریان نقش داشته باشد. 

در ماه‌های اخیر بحث هویت ملی پررنگ‌تر شده و نه‌تنها هنرمندان که اقشار مختلف جامعه هم نسبت به این امر مهم توجه بیشتری نشان می‌دهند؛ به‌نظر شما  چنین جشنواره‌هایی چقدر می‌توانند منعکس‌کننده این مفهوم باشند؟
همان‌طور که اشاره کردید امروز نه فقط مردم که تعدادی از مسئولان هم متوجه این امر مهم شده‌اند که هویت ملی نقش زیادی در نهاد هر جامعه دارد. به همین خاطر است که بعد از جنگ ۱۲روزه، مردم به‌رغم مشکلات اقتصادی و گله‌مندی‌ها، پای کار آمده‌اند و حاضرند برای میهن خود جان‌شان را هم فدا کنند،چرا که تمامیت ارضی برای‌شان مهم است. نباید فراموش کرد که در راه صیانت از این کشور، زحمات زیادی کشیده شده است. از این رو می‌بایست با حفظ کیان و غرور ملی، بیش از پیش به تاریخچه‌مان نظر داشته باشیم. یکی از وظایف جشنواره سرود این است که این مقوله را در مدارس نهادینه کند؛ اشاعه سرود در مدارس می‌تواند به تقویت هویت ملی کمک و طیف گسترده‌ای از نوجوانان و جوانان را به سمت‌وسوی این مضامین هدایت کند.  

اگر ممکن است درباره تولیداتی که در این دوره از جشنواره سرود ارائه شده هم توضیح دهید.
به‌تازگی سرود خوبی براساس اشعار محدثی‌خراسانی با آهنگسازی بهنام صبوحی ساخته شده که قرار است خوانندگی این قطعات را استاد محمد گلریز به‌عهده بگیرند و عنوان آن «وعده صادق ۳» است. پیشتر در سال‌های گذشته، زنده‌یاد جمشید جم، خواننده شعر «یار دبستانی من» دبیر موسیقی بسیج بود و مسلما بعد از فوت ایشان، ضرورت دارد راهش ادامه پیدا کند. در نتیجه تولیدات متنوع دیگری مبتنی بر سرود در دست داریم که در آینده نزدیک ارائه می‌شوند.

از آنجایی‌که جامعه هدف این جشنواره؛ نسل جوانی هستند که شاید ذائقه‌شان عمدتا مبتنی به موسیقی پاپ است، سرود چقدر می‌تواند برای‌شان جذابیت داشته باشد؟
به قول معروف، هرچیز به جای خویش نیکوست. یک نوجوان می‌تواند در کنار این‌که مخاطب موسیقی پاپ باشد، به تماشای دیگر ژانرهای موسیقی هم بنشیند. اگرچه آموزش و پرورش و خانواده در هدایت سطح سلیقه شنیداری کودکان و نوجوانان نقش بسزایی دارد، یا همین‌طور رسانه‌ها نقشی انکارناپذیر در این زمینه دارند؛ برای نمونه‌ رسانه‌ای مثل رادیو «آوا» می‌تواند ۵۰ درصد تولیدات خود را به موسیقی ملی اختصاص دهد، ۲۰ درصد موسیقی پاپ، ۲۰ درصد موسیقی نواحی و ۱۰درصد هم موسیقی تلفیقی. امروز اگرچه تا حدودی این تقسیم‌بندی بهتر شده ولی جا دارد که بیشتر به موسیقی ردیف‌دستگاهی و نواحی پرداخته شود. در عین‌حال با این مسأله که نوجوانان نسبت به ادبیات و موسیقی ملی بی‌توجه و بی‌علاقه‌اند موافق نیستم؛ چرا که امروز صدها دختر و پسر شاهنامه‌خوان داریم که به زیبایی به نقالی می‌پردازند یا در کلاس‌های موسیقی، مشغول یادگیری ردیف با متد قدیمی دوره قاجار هستند. مسأله‌ای که وجود دارد، این است که بخشی از موسیقی تفنن و بخشی از آن اندیشه‌ورز است. طبعا برای آن‌که مردم با موسیقی ایرانی آشنایی بیشتری پیدا کنند باید به برنامه‌سازی پرداخت، مثلا پخش قطعاتی از این آثار در متروها می‌تواند یکی از این کارها باشد. واقعیت این است که موسیقی پاپ هویت چندانی ندارد، در حالی‌که موسیقی ردیف دستگاهی ما بیش از۲۰۰سال قدمت دارد،ازاین‌رو برای جذب جوانان نسبت به این حیطه فقط می‌بایست به آگاهی‌بخشی پرداخت. بدون‌شک، جشنواره سرود و موسیقی بسیج می‌تواند نقش موثری  در تبیین این هدف به گروه‌های سنی اقشار مختلف جامعه داشته باشد کندوبه الگوسازی، نمونه‌آفرینی و شاخص‌گذاری در ارائه تولیدات موسیقی بپردازد. 

با توجه به این‌که این جشنواره مانند دیگر جشنواره‌های موسیقایی، از بخش‌های مختلفی برخوردار است، بیشترین اقبال شرکت‌کنندگان در کدام بخش بوده است؟
سرود ازجمله حیطه‌هایی است که غالبا با اقبال زیادی از سوی شرکت‌کنندگان مواجه می‌شود. ضمن این‌که امسال شرایطی را فراهم کرده‌ایم تا آموزش سرود در شهرستان‌ها هم انجام شود. اگرچه باید این نکته را درنظر گرفت که سرود اصولا سهل و ممتنع است، به این معنی که  ظاهری ساده دارد ولی دارای پیچیدگی‌هایی هم هست. به‌هرحال در زمینه سرود گروه‌های متعددی متقاضی شرکت در جشنواره شده‌اند. ولی به‌نظر می‌رسد هنوز می‌توان شرایطی را برای آموزش صحیح و اصولی سرود به جوانان و نوجوانان فراهم کرد. درواقع انجمن موسیقی بسیج هنرمندان همواره درصدد بوده تا سطح کیفی بخش سرود، در شهرستان‌ها را ارتقا دهد و دراین دوره توجه ویژه‌تری به این مقوله شده است؛ ضمن این‌که ماموریت داریم تا موسیقی و سرودهای دهه ۶۰ را احیا کنیم. نکته دیگر درباره جشنواره، حضور تکراری برخی از موسیقیدانان است که در هر دوره، در هیات داوری و شورای سیاست‌گذاری حضور دارند و حکم مافیا را پیدا کرده‌اند. بهتر است این عزیزان فضا را برای فعالیت دیگر هنرمندان این عرصه باز کنند تا شاهد زاویه دیدها و انتخاب‌های تازه‌تری در دوران آتی این جشنواره باشیم.