قنات، بهترین مأمن روان‌آب‌ها

ولی سؤال اینجاست که مسئولان برای حفظ و مدیریت این آب‌ها چه برنامه‌ای دارند و یزد که با قنواتش شهره جهانیان است، چرا به سمت احیای دوباره این سازه‌های منحصربه‌فرد نمی‌رود تا یک بار دیگر آب را در مویرگ‌های استان جاری و زندگی را ساری کند.
در یک نگاه کلان، قنات‌های یزد نماد یک سیستم مدیریت آب هوشمند، پایدار و سازگار با اقلیم هستند. بااین‌حال، به نظر می‌رسد بارش‌های ناگهانی و رکوردشکن اخیر، پدیده‌هایی نوظهور در الگوی اقلیمی منطقه هستند که پایش و مطالعه دقیق‌تری می‌طلبند. از این رو، آینده مدیریت آب در یزد احتمالا در گرو تلفیق دانش سنتی قنات با فناوری‌های نوین، نظیر سامانه‌های پایش هوشمند، تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی و مدیریت یکپارچه منابع آب سطحی و زیرزمینی خواهد بود.در شرایطی که ایران با کمبود شدید آب روبه‌روست، استفاده از هر روش و سیستمی که بتواند این مایع حیات را حفظ و مدیریت کند یک ضرورت به شمار می‌آید.  بارش‌هایی که طی چند روز اخیر در اقصی‌نقاط کشور رخ‌داده ثابت می‌کند هنوز مسئولان برنامه مشخصی جهت مدیریت روان‌آب‌ها ندارند و وقوع سیلاب‌های وقت و بی‌وقت گواهی بر این ادعاست.
اگرچه احیای کامل همه قنات‌های تاریخی ممکن نیست، اما افزایش بهره‌وری قنات‌های موجود و احیای بخشی از آنها می‌تواند نقش مکمل و پایدار ایفا کند. برآوردها نشان می‌دهد متوسط آب‌دهی هر قنات در یزد از ۴ لیتر بر ثانیه در دو دهه پیش به حدود ۲ لیتر بر ثانیه رسیده است. این کاهش بیانگر نیاز فوری به تغذیه مصنوعی سفره‌ها و مدیریت برداشت است.
   
بارش‌های خوب در راه است
بعد از بارش‌هایی که از سمت غرب و شمال‌غرب ایران را در بر گرفته است حالا کارشناس هواشناسی استان یزد از ورود سامانه بارشی سرد و ماندگار خبر داده که اوج فعالیت آن امروز و فردا همراه با کاهش ناگهانی ۵ تا ۱۰ درجه دماست.
صادق جوادی با یادآوری پیش‌بینی‌های قبلی مبنی بر کم‌بارشی پاییز و انتظار زمستانی پربارش، به جام‌جم می‌گوید: «موج بارشی پیش‌روگذرانیست وبرخلاف جبهه‌های سردمعمولی که با بارشی کوتاه‌مدت عبورمی‌کنند،ماندگاری بیشتری در منطقه خواهد داشت. بر این اساس، شاهد بارش‌های قابل‌توجهی در استان فارس و به‌ویژه مناطق جنوبی استان یزد خواهیم بود.»
وی تصریح کرد: «این سامانه در تمامی مناطق فعال خواهد بود و بارش‌ها تا روز جمعه ادامه می‌یابد. همچنین برای روز شنبه، بارش برف به‌ویژه در ارتفاعات پیش‌بینی می‌شود.» 
به گفته این کارشناس هواشناسی، نکته حائز اهمیت، تزریق مداوم رطوبت به این سامانه است که موجب پایداری فعالیت آن و وقوع بارش‌های مطلوب در منطقه می‌شود. خبر خوب جوادی این است که تاکید می‌کند: «اگر این بارش‌ها در نقشه‌ها در حد ۱۰تا۲۰میلیمتر نشان داده شده باور نکنید. چون در ناپایداری‌ها ممکن است بارش شدیدتری رخ دهد و تا ۱.۵تا دوبرابر افزایش یابد. ابرهای همرفتی ما ممکن است درعرض چند ساعت در حد۱۰ تا ۲۰میلیمتر بارش به‌صورت نقطه‌ای داشته باشند. هرچقدر صعود هواوانرژی بیشتر باشد، سبب می‌شودحجم رطوبت به سمت بالا حرکت کرده و میعان صورت گیرد و بارش اتفاق بیفتد.»
با وجود تمامی پیش‌بینی‌ها، نباید فراموش کرد که اقلیم یزد به‌طورکلی با بارش‌های بسیار اندک و نامنظم شناخته می‌شود. بااین‌حال، آنچه اهمیت دوچندان می‌یابد، وقوع نوسانات شدید و رکوردشکنی‌های بارشی در برخی سال‌هاست؛ پدیده‌ای که ضرورت تدوین برنامه‌های جامع و تمهیدات ویژه برای مدیریت بحران را بیش از پیش نمایان می‌کند.

قنات‌هایی که باید زنده شوند
براساس گزارش‌ها و به‌صورت تقریبی بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ رشته‌قنات در یزد وجود دارد که تعداد کمی از آنها در مدار قرار دارند. این قنوات سالانه حدود ۳۸۰میلیون مترمکعب آب زیرزمینی استحصال می‌کنند و برای احیای بقیه قنات‌ها هم باید روان‌آب‌ها مدیریت‌شوند.در برهه‌ای به‌دلیل خشکی قنات‌ها و معطل‌‌ماندن زمین‌های کشاورزی و حتی خطر برای امنیت غذایی، قانونگذارباحفرچاه به‌جای قنات‌های مرده موافقت کرد.اگرچه نیت این اقدام مثبت بود،اما ابهام درتعاریف و ضوابط، در عمل به حفر بی‌رویه‌ تعداد زیادی چاه غیرمجاز انجامید. از آنجا که هزینه نگهداری قنوات بالاست و آب‌دهی ثابتی هم در طول تاریخ نداشته، بهره‌برداران راضی به حفرچاه ومرگ قنات شدند واین موضوع باعث شد این مرگ سرعت بگیرد.
رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی با بیان این‌که آمار درستی از قنوات نداریم که بخشی به تعاریف متعدد و مختلف از قنات برمی‌گردد، به جام‌جم می‌گوید: «تعداد زیادی از قنوات خشک و متروکه شده‌اند و استفاده زیادی ندارند، اما به صورت تقریبی حدود ۲۵۰۰ رشته‌قنات در یزد وجود دارد که اکنون تعداد کمی از آنها آب دارند و زنده هستند.»
محمدمهدی جوادیان‌زاده باتبیین تأثیربارندگی‌هابراحیای قنوات اظهارکرد:«بارش‌هابه دوصورت مستقیم وغیرمستقیم برمنابع آب زیرزمینی اثر می‌گذارند.درفرآیندمستقیم که حدود۱۰درصد ازحجم بارش‌هاراشامل می‌شود،سفره‌های زیرزمینی مستقیما تغذیه و تقویت می‌شوند، اما در تأثیر غیرمستقیم، چنانچه بارش در فصل کشاورزی رخ دهد، نیاز کشاورزان به یک یا دو دوره آبیاری رفع شده و همین کاهش برداشت، تأثیر مثبتی بر پایداری منابع آب زیرزمینی خواهد داشت.» او به برخی باروهای‌اشتباه درموردقنوات اشاره‌وتاکیدمی‌کند:«پیش‌ازاین،قنوات متروکه‌به‌دلیل ناآگاهی ونبودحساسیت‌های زیست‌محیطی، به محلی برای دفع فاضلاب تبدیل شده بودند. اما امروز مشخص شده که این اقدام، چالشی بزرگ را رقم زده است؛ چون انسدادقنوات وتجمع فاضلاب درآنها، پیامدهای تخریبی شدیدی به همراه داردکه مدیریت شهری را با بحران مواجه می‌کند.»