نشانه‌ای از فعالیت دماوند وجود ندارد

بیشتر ما به محض شنیدن نام آتشفشان به یاد قله زیبا و پرابهت دماوند می‌افتیم و بلافاصله از تصور فوران آن موجی از نگرانی و هراس وجودمان را فرا می‌گیرد.

کد خبر: ۴۶۷۶۸۶

ترس از زلزله قریب‌الوقوع و به دنبال آن فعال شدن آتشفشان دماوند چند وقتی است برخی ساکنان کلانشهر تهران را به خود مشغول کرده است.

این در حالی است که مدیر زمین‌شناسی منطقه‌ای سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در این زمینه خیال ما را راحت می‌کند و می‌گوید: برخی ادعا می‌کنند اگر زلزله‌ای در تهران رخ دهد آتشفشان دماوند نیز فعال می‌شود در حالی که از نظر علمی لزوما ارتباطی بین وقوع زلزله و فعال شدن آتشفشان دماوند وجود ندارد. همین ترس از فوران ناگهانی باعث شده تا مزایا و موهبت‌های آتشفشان‌ها را نبینیم.

این در حالی است که به گفته دکتر قلمقاش، کوه‌های آتشفشانی زمانی که خسارت‌های ویرانگری را به دنبال نداشته باشند می‌توانند برای بشر بسیار مفید باشند. لازم است این مزایا در زمانی که گفته می‌شود نشانه‌ای دال بر فعالیت زودهنگام دماوند وجود ندارد، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

برای آن‌که درباره آتشفشان‌ها بیشتر بدانیم سراغ دکتر جلیل قلمقاش، مدیر زمین‌شناسى منطقه‌اى سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور رفتیم.

کوه‌های آتشفشانی از جمــله مشخــصات مهـم کشورها به شمار می‌آید و برای ما ایرانی‌ها نیز دماوند یکی از نمادهای ملی محسوب می‌شود. اما چرا آتشفشان‌ها اینقدر مهم است؟

آتشفشان‌ها از چند جنبه اهمیت دارند. اول از لحاظ منافع که می‌توان منافع آنها را در چند بخش زیست‌محیطی، تولید انرژی، گردشگری و معدنی طبقه‌بندی کرد. افزون بر ارزش اقتصادی آنها برای کشور و منطقه، در صورت فعالیت دوباره خطرناک هستند و خسارت‌های قابل توجه اقتصادی و انسانی دربر خواهند داشت.

پیدایش این عوارض طبیعی زمین در مناطق مختلف از جمله کشور ما به چه زمانی بر می‌گردد و به طور کلی آتشفشان‌ها چگونه تشکیل می‌شوند؟

آتشفشان‌ها در زمان‌های مختلف زمین‌شناسی فعالیت داشته‌اند که شواهد آنها به صورت سنگ‌ها و مواد آتشفشانی با سن‌های مختلف (چند 10 تا چند صد میلیون سال و بیشتر) در بخش‌های مختلف کشور نمایان است. اما فکر می‌کنم آتشفشا‌ن‌های مورد نظر شما آتشفشان‌های جوان هستند که در چند 10 هزار سال گذشته فعالیت داشته‌اند. مثلا قدیمی‌ترین فوران‌های آتشفشان دماوند مربوط به 1800 تا 800 هزار سال گذشته بوده است. جوان‌ترین فعالیت آتشفشان دماوند طبق مطالعات سن‌سنجی ایزوتوپی در 7 هزار سال گذشته رخ داده است.

گفته می‌شود کوه‌های آتشفشانی زمانی که خسارت‌های ویرانگری به دنبال نداشته باشند می‌توانند برای بشر مفید باشند. این فواید شامل چه مواردی می‌شود؟ آیا می‌توان با توجه به این فواید وجود آتشفشان را یکی از مواهب طبیعی مناطق مختلف برای ساکنانشان دانست؟

بله من با نظر شما کاملا موافق هستم. این پدیده زیبای زمین‌شناسی یکی از مواهب طبیعی است. برای مثال آتشفشان فوجی در ژاپن سالانه 100 هزار گردشگر خارجی دارد. لذا می‌توانید تصور کنید این آتشفشان که 2 هزار متر کم‌ارتفاع‌تر از دماوند است چه منبع درآمد مناسبی برای منطقه فوجی است. مخروط‌های زیبای آتشفشانی، یخچال‌ها، دریاچه‌های طبیعی و دشت شقایق دماوند بی‌نظیر است. ساقه‌‌های شقایق به ارتفاع حدود یک متر و گل‌های با قطر بیش از 10 سانتی‌متر رویایی به رنگ سرخ در دامنه‌های جنوب غربی دماوند ایجاد کرده است. کوه‌های زیبای تفتان و بزمان در استان سیستان و بلوچستان فرصت‌های بزرگی برای سرمایه‌گذاری و جذب گردشگر در جنوب شرقی کشور هستند.

همچنین مراتع گسترده و متراکم سهند و سبلان از مواهب طبیعی آتشفشان‌ها هستند. افزون برگردشگرانی که سالانه برای بازدید این پدیده‌های طبیعی می‌آیند مراتع گسترده و متراکم سهند و سبلان این منطقه از کشور را به قطب پرورش دام تبدیل کرده است، برای مثال پنیر لیقوان به عنوان یکی از محصولات لبنی در سهند شهرت جهانی دارد. دریاچه بزرگ چکاد (قله) سبلان زیبا و حیرت‌انگیز است. زیبایی آتشفشان‌ها با استحصال انرژی زمین گرمایی یا ژئوترمال از آنها کامل می‌شود. این انرژی پاک از جریان‌های ‌ آب گرم منطقه آتشفشانی به دست می‌آید. در مناطق آتشفشانی به دلیل وجود منبع گرم حرارتی در زمین آتشفشان، جریانی از آب‌های گرم وجود دارد که با حفاری و نصب نیروگاه انرژی حرارتی آنها به نیروی الکتریسیته تبدیل می‌شود. در زمان حاضر چنین نیروگاهی در منطقه سبلان در حال راه‌اندازی است.

یکی از علومی که به نظر بسیار جذاب می‌آید علم آتشفشان‌شناسی است. با بررسی و مطالعه علمی آتشفشان‌ها چه نتایجی در اختیار بشر قرار می‌گیرد؟

آتشفشان‌شناسان رفتار این پدیده طبیعی در گذشته و حال را بررسی و تلاش می‌کنند با شناخت دقیق آنها، فعالیت‌های آتشفشان را در آینده پیش‌بینی کنند. مطالعه دقیق گدازه‌ و مواد آتشفشانی گذشته از نظر ترکیب و جنس، توالی و سن آنها به زمین‌شناسان کمک می‌کند نوع فعالیت و زمان احتمالی فوران‌های آتشفشانی در آینده را پیش‌بینی کنند. در این مطالعات فعالیت‌های کنونی آتشفشان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد که از جمله می‌توان به پایش تغییرات ارتفاعی مخروط یا کوه آتشفشانی با موقعیت‌یاب‌‌های دقیق یا GPS، پایش فعالیت‌های لرزه‌ای با نصب شبکه لرزه‌نگاری و خوانش منظم آن در اطراف آتشفشان‌های خفته، نمونه‌برداری و مطالعه دقیق ترکیب و دمای چشمه‌های آبگرم اطراف آتشفشان، مطالعه ترکیب و دمای گاز خروجی از دهانه‌های اصلی یا جانبی مخروط آتشفشانی اشاره کرد. همچنین با بررسی و پردازش دقیق انواع داده‌ها و تصاویر ماهواره‌ای و مطالعات ژئوفیزیکی رفتار آتشفشان در سطح و عمق زمین بررسی می‌شود. این اطلاعات به زمین‌شناسان امکان می‌دهد تا در صورت تغییر در رفتار پدیده‌های مرتبط با آتشفشان دلایل آن را بررسی و رفتار آینده آن را پیش‌بینی کنند.

وقتی صحبت از آتشفشان‌ها می‌شود اولین واکنش مردم هراس از فوران آنهاست. به طور کلی کدام آتشفشان‌های ایران فعال هستند و آیا واقعا مثل زلزله تهران که همیشه نسبت به قریب‌الوقوع بودن آن صحبت می‌شود باید از فوران آتشفشان‌هایمان بخصوص دماوند در هراس باشیم؟

در ایران آتشفشان فعال نداریم. در دهه‌های اخیر هیچ کدام از آتشفشان‌های ایران مواد مذاب و مواد آتشفشانی پرتابی نداشته‌اند.

نکته: مطالعه گدازه‌ و مواد آتشفشانی گذشته از نظر ترکیب و جنس، توالی و سن آنها به زمین‌شناسان کمک می‌کند نوع فعالیت و زمان احتمالی فوران‌های آتشفشانی را پیش‌بینی کنند

اما در ایران پنج آتشفشان نیمه‌خاموش یا خفته شامل دماوند، سهند، سبلان، تفتان و بزمان وجود دارد که با توجه به خروج گاز و چشمه‌های آب گرم در اطراف آنها این آتشفشان‌ها خاموش و غیرفعال نیستند، بلکه در زمان حاضر فعالیتی نداشته و خفته‌اند که با توجه به قرارگیری این آتشفشان‌ها در کمربند کوهزایی آلپ ـ هیمالیا احتمال فعالیت دوباره آنها وجود دارد. فعالیت و بیداری دوباره آتشفشان‌های نیمه‌خاموش همراه با خسارت‌های شدید و گاه جبران‌ناپذیر است. اما این هشدار زمین‌شناسان به معنی این‌که هر لحظه احتمال وقوع فعالیت آتشفشانی وجود دارد نیست، بلکه به جای هراس باید به فکر ایجاد مراکز پایش همیشگی در اطراف آتشفشان‌های یادشده باشیم. با وجود اطلاعات مناسب، زمین‌شناسان می‌توانند رفتار آینده یک آتشفشان را پیش‌بینی کنند.

انرژی حاصل از انفجار آتشفشان چقدر است؟ آیا این طور که گفته می‌شود انفجارهای آتشفشانی می‌تواند تکه‌های بزرگ سنگ را با سرعت بسیار زیاد به مسافت چند کیلومتر پرتاب کند و گاه با مخاطرات طبیعی چون زمین‌لرزه، جریان گل و سیلاب‌های ناگهانی، باران‌های اسیدی و در شـــرایط خاص وقوع سونامی‌ همراه باشد؟

فوران‌های انفجاری آتشفشان افزون بر پرتاب قطعات بزرگ سنگی تا ارتفاع زیاد می‌تواند موجب کنده شدن بخش بالایی مخروط آتشفشانی شود. برای مثال فعالیت مجدد آتشفشان سنت‌هلن در ایالات متحده در سال 1980 که یک آتشفشان نیمه‌خاموش به شمار می‌آمد و با کنده شدن یکباره دهانه آتشفشان و فوران‌های انفجاری شدید همراه بود. فعال شدن مجدد آتشفشان ایجاف جالاجوکول در ایسلند در سال 2009 و فقط خروج جریان‌های شدید خاکستر در آن موجب ایجاد خسارت 60 میلیون یورویی برای شرکت‌های هواپیمایی شد. در این فوران آتشفشانی علاوه بر بسته شدن فرودگاه‌ها به مدت چند روز و ذوب یخچال‌های اطراف آتشفشان به شعاع 2 کیلومتری موجب جاری شدن سیلاب در اطراف آتشفشان و بسته شدن بزرگراه‌ها و شهرهای اطراف به مدت چند هفته شد. در نتیجه با این فوران مجدد ناگهانی زندگی طبیعی در ایسلند تا مدت زیادی مختل شد.

باتوجه به موقعیت آتشفشان‌های خفته ایران احتمال وقوع سونامی مرتبط با فعالیت آنها وجود ندارد.

برخی کارشناسان می‌گویند احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند در صورت وقوع زلزله در تهران وجود دارد چرا که فوران آتشفشان‌ها پس از یک زلزله بزرگ، 4 بار بیشتر از هنگامی است که عامل محرک زلزله وجود نداشته است، به همین دلیل هم بدیهی می‌دانند که با لرزش تهران احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند هم وجود داشته باشد. در نقطه مقابل، عده‌ای دیگر معتقدند زلزله آتشفشان تهران را فعال نمی‌کند و این مطبوعات هستند که آتش دماوند را روشن کرده‌اند. به نظر آنها متاسفانه به سبب جذابیت، این موضوع تا حدودى ابزار خبرسازى شده و جنبه‌هاى علمى آن از نظر دور مانده است. شما با کدام گروه موافق هستید؟

پژوهشگران و خبرنگاران تلاش می‌کنند ضمن یادآوری و اطلاع‌رسانی خطرات احتمالی پدیده‌های طبیعی، ذهن مردم و مسوولان کشور را نسبت به پدیده‌های طبیعی و لزوم توجه و مطالعه آنها روشن نمایند تا پیش‌بینی‌های لازم در مورد خطرات احتمالی انجام گیرد. گاهی اوقات به دلیل ناآشنایی برخی هموطنان مشکلاتی در مورد اصل خبر پیش می‌آید. احتمال فعالیت دوباره آتشفشان‌های خفته کشور وجود دارد ولی با اطلاعات موجود از تاریخچه فعالیت‌ آنها نمی‌توان درمورد فعالیت احتمالی‌شان در زمان مشخصی اظهار نظری دقیق کرد. هر چند معمولا فعالیت‌های آتشفشانی با وقوع زلزله همراه است اما عکس آن صادق نیست. ژاپن روی مجموعه‌ای از جزایر آتشفشانی قرار دارد و ده‌ها آتشفشان فعال و خفته در این سرزمین وجود دارد و تقریبا هر روز در این کشور زلزله رخ می‌دهد ولی همگان شاهد هستند این زلزله‌ها همراه با فعالیت آتشفشانی نیست. حتی با وقوع شدیدترین زلزله تاریخ این کشور در سال گذشته که متاسفانه با سونامی بزرگی هم همراه بود آتشفشانی در این کشور فعال نشد.

سوال دیگر درخصوص فعالیت‌های مختلف از جمله اقدام مدیریت بحران استانداری تهران است که در پی ارزیابی بخارهای دهانه دماوند و چشمه‌های جوشان کوهپایه آن جلساتی تشکیل داده‌ که البته هنوز نتایج آن اعلام نشده است. آیا نشانه‌ای دال بر فعالیت زودهنگام دماوند وجود دارد؟

خیر طبق اطلاعات موجود نشانه‌ای دال بر فعالیت زودهنگام دماوند وجود ندارد.

به هر حال رفتارهای همین آتشفشان نیمه‌خفته هم باید رصد شود. نصب دستگاه‌های ثبت تغییرات زمین در قله آتشفشان دماوند چقدر می‌تواند به پیش‌بینی یا پیش آگاهی از فوران این آتشفشان کمک کند؟

همان طور که قبلا اشاره کردم برای پیش‌بینی فوران‌های آینده آتشفشان‌های جوان کشور لازم است تاریخچه فعالیت‌ آنها بدقت مطالعه شود. همچنین رفتار کنونی آنها به طور دوره‌ای و منظم برداشت و ثبت شود. نصب سامانه‌ موقعیت یاب جهانی یا GPS روی مخروط آتشفشانی امکان مطالعه و ثبت دقیق تغییرات ارتفاعی در دامنه‌های آتشفشان را به پژوهشگران می‌دهد. این دستگاه‌های دقیق قادرند با دقت میلی‌متری تغییرات ارتفاعی سطح آتشفشان‌ها را ثبت کنند. در زیر آتشفشان‌های نیمه‌فعال مخازن ماگمایی وجود که در صورت جابه‌جایی و صعود آنها مخروط آتشفشانی متورم شده و در سطح آنها از نظر ارتفاعی تغییراتی رخ می‌دهد که این دستگاه‌های دقیق می‌توانند آنها را ثبت نمایند.

آیا تاکنون فکری برای ایجاد ایستگاه‌هاى رفتارسنجى با ابزارهاى طیف‌سنجى و نمونه‌بردارى گازهاى آتشفشانى یا استفاده از ماهواره‌ها برای پیش‌بینی فوران دماوند شده است؟

این موضوع مورد توجه مدیریت بحران کشور و به طور کلی مسوولان کشور قرار گرفته است. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور هم طرحی جهت پایش آتشفشان‌های نیمه‌فعال کشور تهیه و ارائه کرده است که یکی از بخش‌های آن تاسیس ایستگاه‌های پایش‌ پنج آتشفشان دماوند، تفتان، بزمان، سهند و سبلان است.

فعال‌ترین آتشفشان‌های جهان