بته جقه؛ نقش جاودانه هزار ساله

همین تحول موجب حیرانی هنرشناسان شرق و غرب، در شناخت و تجزیه و تحلیل مفاهیم رمزی آن شده است. با توجه به قدمت نقش بته جقه، می‌توان نخستین خاستگاهش را در هنر سکائی و هخامنشی بازیافت که به صورت «بال هما» است و تا زمان ساسانیان با همین شکل باقی می‌ماند.

در آثار هنری اواخر ساسانیان و سده نخستین اسلامی، برای اولین بار به همزادی «درخت سرو» و این نگاره پی می‌برند. شکی نیست که این نقش مایه باستانی زاییده «سرو» باشد.

سرو راست قامت از دیرباز علامت خاص ایرانیان بوده است. صفت آزادگی سرو را به دلیل ارتباط آن با ناهید می‌دانند که در اساطیر و افسانه‌ها، رمزی از آزادگی و آزادی به شمار می‌رود.

در برخی از نقاط ایران، درختان سروی با قدمت چهار هزار ساله وجود دارد، از جمله در ابرکوه، یکی از شهرستان‌های استان یزد.

ارتباط بین سرو و پیدایش بته جقه را باید مدیون نقوش قرون یازدهم و دوازدهم هجری بدانیم، گرچه بسیاری از هنرشناسان بته جقه را اقتباس از شکل بادام، برگ، گلابی و حتی شعله آتش می‌دانند.

نخستین بار که نگاره باستانی «بته‌ای» به معنای واقعی «جقه» می‌شود و زیور کلاه امیران می‌گردد، در پایان دهه سوم سده نهم هجری است که در مجلس مینیاتور متعلق به مقدمه شاهنامه بایسنقری (829 هـ . ق) اثر میر مصور، دستار کلاه دو نفر از امیران مزین به آن است.

در نیمه‌های سده دهم، نقش مایه بته‌ای منزلتی ویژه پیدا می‌کند و بسان علامت شاهی و فرمانروایی زیور کلاه دستارگونه شاهان و شاهزادگان می‌شود. از این زمان است که بته جقه مفهوم واقعی خود را پیدا می‌کند و اهمیت نمادینش که تجسم رمزی جاودانگی، بی‌مرگی و خرمی پاینده درخت سرو بود، آشکارتر شد و نماد فرمانروایی و قدرت مطلقه می‌شود. چنین است که در بخشی بزرگ از نقاشی‌ها و پارچه‌های عصر صفوی، بته جقه را زیور کلاه و تاج شاهان می‌یابیم.

ناگفته پیداست که آنچه زیور سر فرمانروایان باشد، حرمتی عظیم داشته و به هیچ روی نباید بر زمین گسترده شود و پایمال و لگدمال شود. درست به همین دلیل است که ما تا پایان دوران صفویان، نشانی از نقش مایه بته جقه را در هیچ‌یک از قالی‌های دوران صفویه مشاهده نمی‌کنیم.