انقلاب و هویت بخشی تازه به موسیقی

موسیقی در ایران به گمان عده زیادی پس از روی آوردن ایرانیان به اسلام، محدودیت یافته تلقی می‌شود. اما حقیقت حاکی از آن است که قبل از اسلام نیز شرایط حساس و موقعیت ویژه‌ای بر موسیقی و هنرمندان آن حاکم بوده است و اصولا ادیان با موسیقی با احتیاط برخورد می‌کردند.

بحث موسیقی مذهبی در زمان ایرانیان پیرو زرتشت به مراتب چفت و بست محکم‌تری داشته و به واسطه عقاید و احکام مترتب به آن، بعد از اسلام شرایط موسیقی به نسبت وسیع‌تر می‌شود و فقط با نوع درباری و محافل فسق و فجور آن برخورد صریح می‌شود.

دوره فارابی، معلم ثانی، موسیقی به اوج می‌رسد و دهه‌ها و سده‌های بعد نیز جایگاه ویژه موسیقی علمی ایرانیان به جهانیان نه فقط اثبات بلکه تاثیرگذار نیز می‌شود.

موسیقی ایرانی جدای از مباحث فیزیک و متافیزیک مبنای عرفانی برخاسته از شریعت و مدنیت قابل لمس را در خود هویدا و پنهان دارد و راز ماندگاری آن از گذشته‌های دور تاکنون شاید در همین ژرفایی باشد که منطق و اصولش بی‌ربط با دیگر مباحث روحانی و اجتماعی و سیاسی و علمی و هنری نبوده است.

در یکصد ساله گذشته و البته بعد از زندیه و قاجاریه، موسیقی ایرانی به بیانی تازه‌تر و اجتماعی‌تر با نگاهی جهانشمول هویت تازه‌تری می‌یابد. شاید موسیقی در دربار قاجار رشد و نمو یافت ولی پایگاه اصلی عرض ارادت به مذهب و دین بود. آن هم در کنار پیشرفت یک شاخه از موسیقی اصیل که در رسیدن به موسیقی دوران مشروطیت نقش مهمی داشت و بعدها نام سنتی بر آن نهادند!

موسیقی قبل از انقلاب اسلامی را می‌توان به جرات منحصر به دهه‌های 1330 و 1340 تا اواسط 1350 دانست. چرا که بزرگان و نخبگان و نوابغ آن دوران در هر شاخه‌ای از جمله خوانندگی، آهنگسازی، ترانه‌سرایی، نوازندگی و کارهایی از این دست به عبارتی برای یک بار از مادر زاییده شدند و فقط شور موسیقی در سر داشتند و آنچنان به برکت ودیعه الهی خلاقیت به خرج دادند که موسیقی ایران را تا صد سال آینده بیمه کردند.

در این نهضت بزرگ و جمع پر شور و حال، رسانه‌ای مثل رادیو نقش بسزایی داشت. حبیب سماعی، ابوالحسن صبا، علی نقی وزیری، رضا ورزنده، جلیل شهناز، حسن کسایی، اصغر بهاری، ادیب خوانساری، تاج اصفهانی، غلامحسین بنان و بسیاری دیگر ـ که نامشان تمامی باعث افتخار و اعتلای موسیقی ایرانی است ـ در شکل دهی فرهنگ شفاهی و شنیداری نوظهوری چون رادیو که ترکیبی از ادبیات و موسیقی است؛ جان‌مایه‌ای بخشیدند که بخش مهمی از تاریخ موسیقی ایرانی را تشکیل دادند.

قبل از انقلاب از آهنگ، ترانه، تکنوازی و خلاقیت گرفته تا اجراهای متنوع رادیو تلویزیونی و صحنه‌ای در تالارهای کشور بود، اما جایی برای نقد و پژوهش و تالیف کمتر به چشم می‌خورد. البته فضاهای دانشگاهی به برکت وجود استادان تمام قد محل پرورش چهره‌های درخشانی شد از جمله محمدعلی کیانی‌نژاد، مجید کیانی، محمدرضا لطفی، داوود گنجه‌ای، پرویز مشکاتیان، جلال ذوالفنون، محمدعلی حدادیان، حسین علیزاده، داریوش طلایی، شاهین فرهت و... با حضور استادانی چون علیرضا مشایخی، هرمز فرهنگ، احمد پژمان و بسیاری دیگر که برگ‌هایی به عظمت موسیقی ایرانی تا پیروزی انقلاب اسلامی افزودند، در جریان سازی موسیقی اصیل ایرانی نقش بسزایی داشتند و باعث شدند با وجود ورود موسیقی جاز (قبلا به جای واژه پاپ استفاده می‌شد) واریته‌های تلویزیونی و اشراف و غلبه موسیقی جدیدالورود پاپ غربی و انواع موسیقی بومی و شهری تا حد زیادی ساختمان موسیقی دستگاهی ایران محفوظ بماند.

بعد از پیروزی انقلاب با توجه به فضای انقلابی و تغییر و تحول نگاه متعصبانه مذهبی و نه برگرفته از بطن دقیق شعائر اسلامی یکباره فضا به موسیقی تنگ آمد ولی همچنان شاهد آثار متفکرانه و ارزشمند بودیم که برخاسته از تفکر و اندیشه نسل جدیدی از موسیقیدانان بود که حالا فضای لازم را برای توسعه دیدگاه خود مناسب دیدند و دست به کار شدند و الحق کاری کردند کارستان و به نوعی موسیقی حماسی انقلاب در دل انقلاب کلید زده شد، اما این شوق و اشتیاق آنان به دلیل رفتارهای سلیقه‌ای برخی مسئولان فرهنگی و هنری افول کرد تا جایی که وقفه‌ای در تولیدات و آموزش و ترویج موسیقی اصیل ایرانی برگرفته از روح انقلابی رخ داد. عموما نظر بر این است که دهه 60 به نسبت دهه‌های 70 و 80 موسیقی بهتری داشتیم و همه چیز متعهدانه و مفتخرانه عرضه می‌شد.

صداهای تکراری نداشتیم و جان موسیقی تا حدی که مجاز بود به مردم عرضه می‌شد. دانشگاه‌های موسیقی پس از فتوای تاریخی حضرت امام(ره)‌ بازگشایی شد و به نوعی چرخ موسیقی به نحو دیگری چرخید و انواع موسیقی اندک‌اندک و با احتیاط بروز یافت.

در این میان جشنواره موسیقی فجر هم به راه افتاد و جایگاهی شد برای عرضه موسیقی در طول سال و دربرگیرنده جشنی برای انقلاب اسلامی که البته چندان نتوانست جایگاه فیلم فجر را بیابد و حتی با اضافه‌کردن واژه بین‌الملل و با حضور چند گروه خارجی همچنان جشنواره‌ای کاملا داخلی است.

رضا مهدوی - آهنگساز و کارشناس موسیقی