نمایشی از هم‌زیستی انسان با کویر

منطقه یزد یکی سرزمین‌های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن است. مورخان یونانی این شهر کهن را «ایساتیس» خوانده‌اند. پس از گرایش مردم ایران به دین اسلام به یزد لقب «دارالعباده» داده شده است.
 
این سرزمین در دوره‌های مختلف از معابر و گذرگاه‌های مهم محسوب می‌شده و از زمان هخامنشیان از راه‌های معتبر، مؤسسه‌های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است.

راهداری در یزد قدیم چندان اهمیتی داشت که خاندان آل مظفر از منصب راهداری ناحیه میبد به پادشاهی رسیدند.
 
این استان به واسطه دور از مرکز بودن، از درگیری‌ها و جنگ‌های سیاسی تاریخ کشور ایران تا حدودی ایمنی داشته است. از طرفی صعب‌العبور بودن راه‌ها به همراه محدودیت منابع آبی و دلایل دیگر مانع عمده تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت‌های بزرگ و کوچک در طول تاریخ بوده است.
 
سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه مارکوپولو مؤید آن است که این شهر از دیرباز مورد توجه مسافران بوده است.

محله قدیمی

قدم زدن در کوچه و خیابان‌های محله قدیمی شهر و در میان دیوارهای کاهگلی مؤثرترین مکان در درک فضای شهر است. در این کوچه‌ها به وضوح می‌توان هنر زندگی یا هم‌زیستی انسان را با طبیعت خشن از طریق سخت‌کوشی، پشتکار و قناعت دید.

نمونه بارز این معماری محله «فهادان» یا «یوزداران» است. قدمگاه منصوب به امام رضا (ع) در این گذر واقع شده است. از دیگر محله‌های مهم یزد می‌توان به محله سرجمع، محله یعقوبی، محله سر دو راه، محله مصلی، محله قلعه کهنه و محله لب خندق اشاره کرد.
 
یکی از ویژگی‌های محله‌های قدیمی یزد، کوچه‌ها و گذرگاه‌های سرپوشیده آن هستند که به آنها ساباط گفته می‌شود. در خیلی از ساباط‌ها ورودی چند خانه یکی است که این یگانگی از نظر افزایش همبستگی محله‌ای حائز اهمیت است. معمولاً پشت بام ساباط‌ها مورد استفاده خانه‌های هم‌جوار قرار می‌گیرد.

 بقعه شیخ احمد فهادان

این بقعه مدفن شیخ احمد و برادرش از اهالی اسفنجرد و از عرفای زمان خویش است که به یزد آمدند و در محله فهادان ساکن شدند. از بنای اصلی آن تنها گنبدی آجری با بادگیرهای کاشیکاری مربع شکل و محراب کاشیکاری شده معرق باقی مانده است.

بقعه دوازده امام

این بقعه مشتمل بر دوازده گنبد منفرد در سال 429 هجری ساخته شد. در این بقعه کتیبه‌ای به خط کوفی که بالای درگاه و در حاشیه‌ای از نقوش گل و بوته قرار دارد و سنگ قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم که در محراب نصب است توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند.

خانه عرب‌ها

مجموعه‌ای است از دو خانه بزرگ و کوچک واقع در سر قدمگاه محله فهادان نزدیک مسجد چهل محراب و به حاج میرزا احمد عرب تعلق دارد.

تزیینات داخلی خانه بزرگ شامل سردرهای مقرنس پنج دری، راهرو و درها و همچنین گچبری رف‌ها و جاسازی در آنها است. نقاشی رنگی دیوارها و ابزارسازی درها از تزیینات داخلی است که نگاه‌ها را جذب می‌کند.

مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر)

این ساختمان به زندان اسکندر مشهور است و متعلق به قرن 631 هجری قمری است و بانی آن شرف‌الدین علی رضی است. این مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد.

خانه لاری‌ها

مالک این خانه حاج ابراهیم لاری بوده و در قدیم به عنوان خانقاه نعمت‌الهی از آن استفاده می‌شده است. درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، اتاق‌های آینه‌کاری و نقاشی شده آن یکی از نمونه‌های زیبا و عالی خانه‌های اعیانی قرن سیزدهم است.

مسجد جامع

این مسجد یکی از باارزش‌ترین میراث هنری معماری اسلامی است. از امتیازات هنری و معماری این مسجد می‌توان کاشیکاری‌های نفیس و جالب، سردر بلند، دو کتیبه نفیس یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث بر کاشی لاجوردی معرق در کنار سردر، دو مناره زیبا و تزیینات کاشیکاری شده، دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد را نام برد.

مجموعه امیر چخماق

شکوه مجموعه امیرچخماق آن را بی‌نیاز از نشانی می‌کند، اما در تقاطع خیابان امام خمینی و سلمان فارسی واقع است.

این مجموعه که شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسرا، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و از همه مهم‌تر مسجد می‌شود به امر امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری و حاکم یزد و با همکاری همسر وی فاطمه‌خاتون که در جهت آبادانی یزد کوشیدند، بنا شد.

خانه ملک‌التجار

این خانه نمونه در حدود 120 سال قبل در یکی از بازارهای مهم شهر ساخته شده و متعلق به ملک‌التجار است.

مدخل خانه به اسلوب روزگار خود دارای کوچه‌ای دراز و باریک با دیوارهای بسیار بلند است. تزیینات داخلی اتاق‌های آن دست کمی از خانه‌های قدیمی دیگر ندارد.

نقاشی اتاق‌های این خانه کار یک نقاش شیرازی است که از حیث اسلوب با نقاشی‌های عمارت نارنجستان شیرازی همسان است. این خانه در حال حاضر به مهمانسرای سنتی تبدیل شده است.

دخمه زرتشتیان

این دخمه در انتهای جنوبی شهر یزد در حوالی منطقه صفائیه در بالای تپه‌ای نسبتاً مرتفع وجود دارد که یکی قدیمی‌تر به نام هانجکی هاتریا (زرتشتی هندی الاصل) و دیگری که جدیدتر است به نام گلستان معروف است. در وسط این دو دخمه چاله‌ای سنگی وجود دارد که زرتشتیان مردگان خود را در آن می‌گذاشتند.

آتشکده زرتشتیان

یکی از اماکن مربوط به زرتشتیان آتشکده آنها است. این بنا در خیابان آیت الله کاشانی واقع شده و شامل ساختمان و باغ پردرختی است که در قرن اخیر ساخته شده است.

در این محل آتش مقدس با قدمت چندین ساله که برای زرتشتیان محترم است و باید همیشه روشن نگه داشته شود، نگهداری می‌شود.

قدمت آتشکده به 1500 سال می‌رسد. آتش در محفظه‌ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتاً وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‌هایی برای مراسم نیایش پیرامون آن طراحی شده است.

باغ دولت آباد

باغ دولت آباد یکی از باغ‌های معروف ایرانی است که در زمان زندیه طراحی و ساخته شده است. این باغ از قناتی به همین نام مشروب می‌شود و جریان آب در باغ، استخوان‌بندی طراحی آن را تشکیل می‌دهد.

مجموعه از عناصری چون عمارت سردر جنوبی، شترخان و اصطبل‌ها، عمارت حرم‌سرا و عمارت هشتی بادگیر، آشپزخانه، عمارت بهشت‌آیین، عمارت تالار آیینه سردر اصلی و آب‌انبار دو دهانه تشکیل شده است.

جالب‌ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می‌دهد که تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت‌آباد با 33 متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نبوغ معماران یزدی است.

آب انبار شش بادگیری

برای شهرهای کویری همچون یزد ارزش آب بیش از هر جای دیگر احساس می‌شود. در این شهر بیش از 75 آب‌انبار وجود دارد.

این آب‌انبار نمونه دارای شش بادگیر است و 180 سال پیش در دوره قاجار ساخته شده است.

از ویژگی‌های مهم آن دو دهانه بودن این آب‌انبار است که دارای تزیینات مقرنس‌کاری است. بنا دارای 55 پله ورودی در قسمت جنوبی است که بین پله 25 و 26 از بالا یک هشتی با سنگ‌فرش آجری قرار دارد.

بازار خان

ساخت این بازار به زمان ناصرالدین شاه قاجار بر می‌گردد. ساختار متفاوت و عرض متباین آن حکایت از ساخت تدریجی آن دارد.

میدان وقت و ساعت

این میدان در نیمه دوم قرن هشتم ساخته شده است.

بازار زرگری

قدمت آن به قرون دوازده یا سیزده هجری قمری می‌رسد. طول بازار 94 متر با ارتفاع 6 متر است.

کارخانه اقبال

نخستین جلوه صنعت ریسندگی و بافندگی جدید در یزد کاخانه اقبال است که در سال 1312ش. راه‌اندازی شده است.

قسمت‌های مختلف کارخانه مانند تالار اصلی، حیاط، انبارها، ساختمانی مجزا به نام ساختمان مدیریت، کلاه‌فرنگی‌ها ، سردر ورودی با آجرکاری بسیار زیبا واقعاً دیدنی و کم‌نظیر است. این بنای تاریخی و زیبا در حال حاضر محل فعالیت پارک علم و فناوری یزد است.

مسجد ملا اسماعیل

این مسجد بزرگ در جنوب میدان خان قرار گرفته است و اثر همت والای آخوند ملا اسماعیل عقدائی در سال 1222 است.

در این مسجد با ایوان وسیع و شبستانی با 32 ستون و گنبدهای عالی، نقش و نمای آجری درگاه‌ها و گاهی تلفیق شده به کاشی و سنگ و مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی با مطالبی با خط نستعلیق جلب نظر می‌کند.

مسجد ریگ

این مسجد که کاروانسرای مخروبه بوده در خیابان قیام واقع است، توسط امیر معین‌الدین اشرف بنا شد.

منار گلی مزین به کاشی با خطوط نقوش هندسی، قفسه‌ای چوبی در بالای منار، کتیبه خط ثلث بر کاشی معرق در سه طرف سردر، در کنده‌کاری دو لنگه‌ای، کاشی‌های شش ضلعی فیروزه‌ای و آبی با حاشیه‌های سیاه و سفید مرسوم قرن نهم هجری در بدنه محراب و طاق‌نمای محراب با گچکاری مقرنس از برجستگی‌های مهم این مسجد به شمار می‌رود.

مسجد فرط

در محله دارالشفا مسجد کوچکی واقع شده که گفته شده بعد از خروج ابومسلم در خراسان و تسلط او بر یزد آن را ساخت و امام رضا (ع) هنگام سفر از مدینه به خراسان در این مسجد عبادت کرده است. این مسجد در خیابان امام خمینی، پشت بازار خان قرار دارد.

امامزاده جعفر

امامزاده جعفر از نوادگان امام صادق (ع) و مهم‌ترین زیارتگاه مورد احترام مردم یزد، در محله قدیمی مصلی عتیق واقع شده است.

وی در زمان خلافت متوکل عباسی از مدینه به یزد مهاجرت کرده و به شاگردی در دکان آهنگری پرداخت.

وی در سال 424 هجری قمری درگذشت و در محل فعلی دفن شد.

بقعه سید شمس الدین

این بنا در سال 767 هجری قمری بنا شده است و دارای ایوان بلند، نقاشی و تزیینات گچبری است.

ایوان بلند آن دارای کاشیکاری معرق و رنگارنگ است. در وسط سقف ایوان بلند ترنجی بزرگ و در گوشه‌های سقف گل و بوته‌های زیبایی نقش بسته است.

بقعه سید رکن الدین

این بنا در سال 725 هجری قمری بنا نهاده شده است و محل دفن سید رکن‌الدین محمد قاضی است.

در داخل بقعه، آثار تزیینات آجرکاری و خطوط کوفی و نستعلیق بر دیوارها و حتی در قسمت سقف که با آب رنگ نقاشی شده است به چشم می‌خورد.

بقعه در خیابان امام خمینی، خیابان مسجد جامع قرار دارد.

خانه حاج کاظم رسولیان

این خانه که بیش از یک قرن از عمر آن می گذرد، در محله سهل بن علی یزد، خیابان امام خمینی، دانشکده معماری واقع شده است و شامل دو بخش متمایز به صورت بیرونی و اندرونی است.

اتاق بزرگ اُرسی با شیشه‌های رنگی، حوض‌خانه، تالار زیرزمین و بادگیر فضای اصلی بیرونی را تشکیل می‌دهد.

حیاط اندرونی که بخش کاملاً خصوصی خانه است شامل اتاق‌های سه دری، کلاه فرنگی و بادگیر است که پیرامون حیاطی بزرگ و مشجر با حوضی وسیع در میان آن، قرار گرفته است.

شاهزاده فاضل

این زیارتگاه را قبر فضل بن موسی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) دانسته‌اند ولی برخی از مورخان نسبت به صحت آن شک و تردید کرده‌اند.

گفته شده که بنای آن توسط امیر مبارزالدین احداث شده است. برخی از مورخان این مکان را مزار پیر برج می‌دانند و از این جهت مورد احترام زرتشتیان است.

کنیسه کمال

اصطلاح کنیسه به معابد یهودیان اطلاق میشود. کنیسه کمال یکی از معابد قدیدمی کلیمیان (یهودیان) یزد است که با سبک معماری دوره صفویه و ویژگی‌های معماری خاصی ساخته شده است.

کتیبه‌هایی به خط و زبان عبری از جمله آثار بر جای مانده در این بناست.کنیسه در خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان مسجد جامع واقع است.

موزه

در شهر یزد چندین موزه قابل توجه هست که نمی‌توان از آنها گذشت، موزه آب، موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده از آن جمله‌اند.(میراث فرهنگی)