بی‌مُهرگان از حال​ خلیج ‌فارس می‌گویند

هر گونه یا مجموعه‌ای از گونه‌های بیولوژیکی که عملکرد، جمعیت یا موقعیت آنها بتواند وضع اکوسیستم را مشخص کند، می‌تواند به عنوان یک نشانگر زیست‌محیطی تلقی شود.

ترسیم تصویری روشن از وضع زیست‌محیطی خلیج‌فارس که به‌دلیل افزایش تردد نفتکش‌ها، رهاسازی آب، توازن آنها و پدیده کشند سرخ در معرض تهدیدات زیست‌محیطی فراوان قرار دارد، همواره یکی از دغدغه‌های متخصصان محیط‌زیست بوده است.

دکتر مریم محمدی روزبهانی مدیر گروه و عضو هیات علمی گروه محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان یکی از پژوهشگرانی است که تنوع گونه‌ای بی‌مهرگان کف‌زی را به‌عنوان نشانگر سلامت محیط‌زیست در قسمتی از سواحل شمال غربی خلیج‌فارس مورد مطالعه قرار داده است.

گفت‌وگوی «جام‌جم» را با این پژوهشگر می‌خوانید:

برای درک بهتر موضوع لطفا یک مثال از نقش «نشانگرهای زیست‌محیطی» در پایش محیط بیان کنید.

به‌عنوان مثال می‌توان به کاهش جمعیت گونه‌ای خاص اشاره کرد. نشانگر می‌تواند در جامعه خشکی یا آبی مطرح باشد، می‌تواند گیاهی خاص یا یک بی‌مهره کف‌زی باشد و... باید به این موضوع اشاره کرد که گونه‌های مختلف نسبت به استرس‌ها و فشارهای محیطی، مقاومت‌ متفاوتی دارند. به طوری که برخی از گونه‌ها حساس بوده و در اثر ایجاد کوچک‌ترین استرس در محیط، جمعیت‌شان کاهش می‌یابد، برخی گونه‌ها بی‌تفاوت، برخی بردبار و مقاوم و برخی دیگر فرصت‌طلب هستند. در این تقسیم‌بندی درجه حساسیت گونه‌ها بتدریج بالا می‌رود به طوری که گونه‌های فرصت‌طلب عملا نسبت به استرس و آلودگی مقاوم‌تر هستند و از موقعیت ایجاد شده برای تکثیر خود استفاده می‌کنند. در اثر کاهش هر کدام از این گونه‌ها می‌توان به نتایج مشخصی از وضع کیفی محیط زیست دست یافت. البته تعداد هر کدام از گونه‌های ذکر شده در محیط ‌باید اندازه‌گیری شود و سپس با استفاده از روابط ریاضی، بررسی تغییر در تراکم و تنوع آنها می‌توان به چنین نتایجی رسید.

آیا بی‌مهرگان کف‌زی می‌توانند برآورد کلی از شرایط زیست‌محیطی در خلیج فارس ارائه دهند؟

بله. موجودات کف‌زی بدون شک بهترین شاخص برای تشخیص سلامت محیط هستند. آنها روی یا درون رسوبات زندگی می‌کنند بنابراین آلاینده‌های تجمع یافته در رسوبات مستقیما بر آنها اثر می‌گذارد. موجودات کف‌زی به دلیل نحوه زندگی‌شان قدرت فرار از شرایط نامناسب محیطی را ندارند.

ماکروبنتوز‌ها موجودات زنده‌ای هستند که در پایین‌ترین سطح بدنه‌های آبی اعم از دریا، دریاچه یا اقیانوس زندگی می‌کنند.

این موجودات که اغلب شامل سخت‌پوستان و نرم‌تنان هستند، ساکن و غیرمهاجر بوده و بخش مهمی از پوشش جانوری بستر دریا را تشکیل می‌دهند.

در نتیجه با مطالعه تغییرات ساختار جمعیتی و تنوع آنها می‌توان به شاخص‌هایی مناسب جهت پایش اثرات آلودگی و بحران‌های زیست‌محیطی اکوسیستم‌های آبی دست پیدا کرد.

این موجودات ریز و خارق‌العاده به لحاظ تولید مواد آلی، وابستگی سایر موجودات به آنها، محل زیست خاص‌شان که اغلب مورد تهدید آلاینده‌ها یا کاهش اکسیژن قرار دارد، قابلیت حرکت محدودشان، طول عمر بیشتر از یک سال، واکنش به انواع استرس‌های محیطی و انعکاس تغییرات در طول زمان عملا شاخص‌های حساس و قابل اطمینانی برای سنجش وضع زیستی خلیج‌فارس هستند.

میزان تاثیرپذیری این موجودات از فاکتورهای بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی تا چه حد است؟

تاثیرپذیری این موجودات وابستگی مستقیم به درجه حساسیت گونه‌های مختلف دارد؛ منظور گونه‌های حساس، مداراکننده، بی‌تفاوت، فرصت‌طلب ثانویه و فرصت‌طلب اولیه است. درجه تاثیرپذیری هر کدام از عوامل به‌طور دقیق مشخص نشده اما هر دسته از عوامل روی جمعیت گونه‌ها بشدت تاثیرگذار است.

دامنه تحقیقات شما دقیقا چه بخشی از سواحل شمال غربی خلیج فارس را پوشش می‌دهد؟

بخشی از سواحل شمال غربی خلیج فارس با عنوان ساحل بحرکان، یکی از مراکز مهم صیادی در جنوب کشور است. این بخش همزمان یکی از مناطق مهم نفتی نیز هست. پهنه‌های گلی بحرکان زیستگاه مناسبی برای بسیاری از گونه‌های شیلاتی است که مراحل تخم‌گذاری، نگهداری یا تغذیه خود را در این سواحل سپری می‌کنند. در ضمن عبور رودخانه زهره (هندیجان) در این منطقه، اهمیت مطالعه روی این زیستگاه را دو چندان کرده است. رودخانه هندیجان پس از طی مسافتی حدود 90 تا 95 کیلومتر در مصب خود در رأس بحرکان به آب‌های خلیج فارس ملحق می‌شود.

شما در بخشی از محدوده داخلی دریایی راپمی (خلیج فارس) کار کرده‌اید، آیا اطلاع دارید که هفت کشور دیگر عضو نیز تحقیقاتی از این قبیل انجام داده‌اند؟

در پژوهش اینجانب علاوه بر استفاده از شاخص‌های تنوع گونه‌ای که سابقه طولانی در پژوهش‌های زیست‌محیطی دارند و قدیمی‌تر هستند، از دو شاخص جدید با عنوان AMBI و BENTIX نیز بهره گرفته شده. در این دو شاخص درجه حساسیت گونه‌ها نیز لحاظ می‌شود. در حالی که در پژوهش‌های هفت کشور دیگر عضو راپمی تاکنون از دو شاخص AMBI و BENTIX برای پایش کیفی محیط استفاده نشده، اما مطالعاتی روی ساختار، تنوع و تراکم کف‌زیان در کشورهای کویت، عربستان سعودی و امارات عربی متحده انجام شده است.

محدوده دریایی راپمی منطقه‌ای است که توسط هشت کشور عضو شامل جمهوری اسلامی ایران، بحرین، عراق، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات عربی متحده احاطه شده است. این نام در واقع بیانگر حسن‌نیت کشورهای عضو برای همکاری در حفاظت از محیط‌زیست دریایی مشترک، صرفنظر از مرزهای ژئوپلتیکی آن است.

فرآیند مطالعه شما چگونه بوده است؟

روش مطالعه شامل مراحل مختلفی از جمله تعیین 15 ایستگاه نمونه‌برداری، نمونه‌برداری از رسوبات در چهار فصل مختلف سال و سپس شناسایی ماکروبنتوزها و محاسبه شاخص‌های مختلف است.

همچنین درجه دانه‌بندی رسوبات، درصد موادآلی رسوبات و میزان تجمع دو فلز سنگین شاخص آلودگی نفتی (نیکل و وانادیوم) در رسوبات نیز انجام پذیرفت. پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب در تمام ایستگاه‌ها اندازه‌گیری و آنالیزهای آماری و میزان همبستگی پارامترها تعیین شد. نتایج حاکی از آن است که در ایستگاه‌های نزدیک به ساحل که میزان آشفتگی بستر به‌واسطه فعالیت‌های صنعتی بیشتر بوده، شاخص‌ها نیز شرایط محیط را نسبت به ایستگاه‌های دورتر با کیفیت پایین‌تر ارزیابی کرده‌اند.

براساس یافته‌ها، وضع محیط‌زیست را در این منطقه چگونه ارزیابی می‌کنید؟

پاسخ به این سوال و بیان نتایج تمام شاخص‌ها در ایستگاه‌های مختلف خارج از حوصله این بحث است، اما می‌توان گفت خوشبختانه نتایج شاخص‌ها در این منطقه بسیار امیدوارکننده‌تر از آن چیزی است که ما انتظارش را داشتیم. به‌طوری که حتی در برخی از ایستگاه‌های نمونه‌برداری میزان شاخص شانون وینر در فصل زمستان حدود 4.2 برآورد شد. این امر خود بیانگر یک تنوع بالا از جوامع زیستی است چنانچه می‌توان گفت پتانسیل زیستی منطقه بحرکان به حدی بالاست که هنوز تحت‌تاثیر استرس‌های موجود در منطقه قرار نگرفته. یکی از منحصربه‌فردترین یافته‌های این تحقیق پیدا شدن نمونه‌های ناشناخته‌ای از ماکروبنتوزهاست که در حال حاضر اقداماتی برای شناسایی و معرفی آنها با متخصصان جهانی در دست انجام است اما آنچه با قطعیت می‌توان گفت این است که این‌گونه‌ها حداقل در ایران برای اولین بار است که مشاهده می‌شوند.

آیا تغییراتی را که ثبت کرده‌اید، می‌توانند وضع محیط را طی سال‌های آینده نیز تشریح کنند؟

خیر، زیرا محیط‌زیست یک سیستم پویاست که هر لحظه در حال تغییر است. از زمانی که تحقیق اینجانب به اتمام رسیده ممکن است شرایطی ایجاد شده باشد که وضع محیط را بهتر یا بدتر کرده باشد.

فرناز حیدری - جام جم