درنگی کوتاه بر قصه و قصه‌نویسی در ایران

سنگ‌نبشته‌ها و کتیبه‌ها و حتی نقوش روی دیوار غارها نشان می‌دهد که انسان اولیه و مردم باستانی می‌خواسته‌اند قصه بنویسند و قصه نوشته‌اند. در تمام کشورهای جهان ـ برحسب فرهنگ‌، دانش و ادبیات و هنر آنها نمونه‌هایی از قصه و قصه‌پردازی ـ به اشکال مختلف دیده می‌شود. در ایران داستان و داستان‌گویی ـ در ادبیات قدیم ـ عمدتا مبتنی بر «نظم» است.

ده‌ها داستان منظوم در گستره ادبیات پارسی با ارزش‌های مختلف وجود دارند که یا گرد محور پهلوانی‌ها، قهرمانی‌ها، جنگ‌ها، رشادت‌ها و پیروزی‌ها یا شکست‌ها می‌چرخند که مهم‌ترین و بهترین‌ نمونه آن، شاهنامه فردوسی است یا به دور عشق و ماجراهای عاشقانه یا دلبستگی‌های بی‌تاب‌کننده بشری می‌چرخند چون شیرین و فرهاد و خسرو و شیرین نظامی و... گروه اول به ادبیات حماسی تعلق دارد و گروه دوم به ادبیات تغزلی، اما هر دو شاخه‌هایی سترگ و پربار از ادبیات روایی ایران زمینند حتی قبل از اسلام و از اواخر اشکانیان و ساسانیان، متون منظوم و منشوری داریم که بعضی از آنها خوشبختانه از توفان سهمگین و بیرحم حوادث آسمانی، زمینی، حیوانی و انسانی جان سالم به در برده و به ما رسیده‌اند.

می‌دانیم زبان پهلوی از زبان پارسی‌ باستان مشتق شده یعنی این‌که در کلام پارسی باستان از نظر واژگان و ترکیبات تغییرات عمده‌ای رخ داده و به صورت زبان پهلوی در آمده است و آن نیز پس از چند قرن و گذار از گردنه‌ها و پیچ و خم‌های دراز دامن تاریخ، به صورت فعلی یعنی زبان فارسی دری کنونی تبدیل شده است.

در زبان پهلوی کتابی داریم با عنوان «گُجسَتَک ابالینش» که صادق هدایت، داستان‌نویس پرآوازه ایرانی آن را از زبان پهلوی به زبان فارسی‌ معاصر برگرداند، و مقدمه مفصلی نیز بر آن نوشته است و نیز کتاب دیگری تحت عنوان «کارنامک اردشیر پاپکان» از سوی او ترجمه و با عنوان «کارنامه اردشیر بابکان» به چاپ رسید. این اثر در زمان ساسانیان نوشته شده و اساس آن وقایع تاریخی زمان اردشیر است، ولی نویسنده، در نقل آن رویدادها دخل و تصرف کرده و آنها را به صورت داستان درآورده است و شاید این ـ درایران‌ـ اولین نمونه «داستان تاریخی» باشد. خواهیم کوشید در ادامه و هفته‌های بعد این مقوله را پی گرفته و گوشه‌هایی از ادبیات داستانی ایران را بازگو کنیم.

سید محمود سجادی - شاعر و منتقد