صندوق‌های پس‌انداز‌ محله‌ها، تهدید یا فرصت؟

علاوه بر محلات، در اداره‌ها و سازمان‌های مختلف هم کارکنان زیادی پیدا می‌شوند که با همکاری یکدیگر مبلغی را روی هم می‌گذارند و معمولا با سیستم قرعه‌کشی، مبلغ جمع‌آوری شده را هر ماه یا هر هفته در اختیار یکی از اعضای صندوق می‌گذارند.

البته گاهی این صندوق‌های محلی بدون سیستم قرعه‌کشی، مبلغ جمع‌آوری شده را هر ماه در اختیار فردی قرار می‌دهند که در آن ماه بیش از سایر اعضای صندوق مشکل مالی دارد و در واقع، برنده آن ماه به صورت توافقی بین اعضا انتخاب می‌شود.

اما وجه غالب در بیشتر صندوق‌های محلی به این شکل است که برنده با سیستم قرعه‌کشی انتخاب می‌شود.

فردی که موسس صندوق است نیز معمولا پس‌انداز اعضای صندوق را به امانت می‌گیرد و قرعه‌کشی با نظارت او انجام می‌شود؛ به همین علت نیز بیشتر اوقات، این موسس صندوق است که بدون قرعه‌کشی، اولین برنده صندوق به حساب می‌آید و پس‌انداز اعضا در اولین دوره به او تعلق می‌گیرد.

این صندوق‌های پس‌انداز را می‌توان ازجمله ابتدایی‌ترین و البته پررونق‌ترین سیستم پس‌انداز مالی در کشور به حساب آورد که حالا به حدی این روش پس‌انداز در جامعه نهادینه شده است که دیگر کمتر شهر و روستایی را می‌توان پیدا کرد که مردم به صورت خودجوش، یک صندوق پس‌انداز راه‌اندازی نکرده باشند.

اما بحثی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا این صندوق‌های کوچک، اما با فراوانی زیاد، تاثیری در بهبود وضع اقتصادی کشور دارد؟ یعنی آیا این صندوق‌های محلی و گسترش آن می‌تواند به کاهش نقدینگی منجر شود و مردم را به پس‌انداز تشویق کند یا این که در بلندمدت، این صندوق‌ها به فرصتی برای رواج مصرف‌گرایی در بین شهروندان تبدیل خواهد شد؟

آبرو، ضامن اعضای صندوق

در شرایطی که بانک‌های مختلف برای ارائه وام‌های ضروری به ضامن‌های معتبر نیاز دارند و بابت پرداخت وام بانکی، از مشتری هم سود بانکی دریافت می‌کنند، اما صندوق‌های محلی به چنین روند اداری وابسته نیستند و همین موضوع باعث گسترش روز افزون این صندوق‌ها در گوشه و کنار ایران شده است.

ضامن افراد در صندوق‌های محلی، اعتبار اجتماعی آنها نزد موسس صندوق و سایر اعضاست و همین موضوع باعث می‌شود بازپرداخت وام‌های قرض‌الحسنه از این صندوق‌ها به طور مستقیم با اعتبار و آبروی افراد گره بخورد.

فقط بحث پول نیست

ماه دولت امیری، خانه‌دار و یکی از اعضای یک صندوق محلی در شهرستان کرج است. وی درباره انگیزه‌اش از عضویت در این صندوق می‌گوید: ما با عضویت در این صندوق‌ها با همدیگر صمیمی می‌شویم و فضای صمیمانه‌تری در محله ایجاد می‌شود. البته درست است که همه ما به این پس‌انداز نیاز داریم، ولی این صندوق‌ها علاوه بر پس‌انداز مالی، یک پاتوق دوستانه هم برای ما به حساب می‌آید.

امیری تاکید می‌کند: کسی که در این صندوق‌ها عضو می‌شود، ضرر نمی‌کند؛ نهایتش این است که به عنوان آخرین برنده، همه پولی را که داده، یکجا به او برمی‌گردانند.

وی با بیان این که امکان تقلب در این صندوق‌های محلی خیلی کم است، ادامه می‌دهد: چون ما همه همدیگر را می‌شناسیم و قرعه‌کشی نیز در حضور همه اعضای صندوق انجام می‌شود، به همین دلیل به همدیگر اعتماد داریم و هیچ وقت پیش نمی‌آید کسی بخواهد سر همسایه‌اش کلاه بگذارد.

امیری تاکید می‌کند: بارها امتحان کرده‌ام که بتوانم به تنهایی پس‌انداز کنم، اما احتمالا خیلی‌ها نیز مثل من، در میانه راه کم آورده‌اند. حتی بانک هم نمی‌تواند خیلی اوقات منبع خوبی برای پس‌انداز باشد، زیرا انسان وسوسه می‌شود حسابش را خالی کند، اما در صندوق‌های محلی چون پای اعتبار و آبروی افراد در میان است، کمتر کسی است که وسط راه بگوید پولم را می‌خواهم.

صندوق‌های هزینه​تراش عامل توسعه نیست

فرض کنید 30 خانم خانه‌دار در یک محله، صندوق پس‌انداز راه‌اندازی کرده باشند و هرکدام ماهانه 100 هزار تومان در این صندوق محلی واریز کنند. در این صورت باید انتظار داشت ماهانه مبلغ 3 میلیون تومان به صورت قرعه‌کشی در اختیار یک خانم خانه‌دار قرار بگیرد. حال اگر همین سه میلیون تومان صرف خرید یک کالا برای منزل شود، آیا می توانیم بگوییم این صندوق به اقتصاد آن محله کمک کرده است؟

دکتر قاسم انصاری رنانی، استاد رشته مدیریت دانشگاه علامه طباطبایی و مدیرعامل سابق سازمان ملی بهره‌وری ایران به «جام‌جم» می‌گوید: ما دو روش برای مصرف پس‌انداز داریم. معمولا یا پس‌انداز را هزینه می‌کنند یا این پس‌انداز، سرمایه‌گذاری می‌شود. حال اگر صندوق‌های محلی به مصرف‌گرایی بیشتر در بین خانواده‌ها منجرشود، قطعا تورم‌زاست، اما اگر این صندوق‌ها به رونق سرمایه‌گذاری کمک کند، این صندوق‌ها این پتانسیل و توانایی را دارد که در اقتصاد کشور، تاثیر مثبتی به جای بگذارد.

وی توضیح می‌دهد: مثلا در کشور هندوستان، صندوق‌های محلی زیادی وجود دارد که به گسترش برنامه‌های تولیدی منجر شده است و اگر چنین اتفاقی هم در ایران بیفتد، بسیار مفید خواهد بود و موجب می‌شود پول‌های خرد پخش شده در جامعه، به سرمایه تبدیل شود و این امر در کاهش تورم نیز مفید است.

نیاز به گسترش فرهنگ سرمایه‌گذاری در جامعه

یکی از عمده دلایلی که افراد به این صندوق‌های محلی جذب می‌شوند، پس‌انداز اجباری است که باید هر ماه به مسئول صندوق بپردازند.

البته شاید گفته شود افراد خودشان بدون عضویت در هیچ صندوق محلی می‌توانند هر ماه مبلغی از درآمد خانواده را پس‌انداز کنند، اما به دلیل اختیاری بودن پس‌انداز و وسوسه مصرف بیشتر، افراد با عضویت در صندوق‌های محلی به پس‌انداز اجباری سوق داده می‌شوند.

انصاری بر این باور است که باید فرهنگ تبدیل پس‌انداز به سرمایه در جامعه نهادینه شود، زیرا در غیر این صورت، این صندوق‌های محلی به افزایش مصرف‌گرایی منجر می‌شود.

وی خاطر‌نشان می‌کند: فرهنگ رایج در این صندوق‌ها به گونه‌ای است که افراد پیشاپیش قرض می‌کنند تا بیشتر مصرف کنند. این پس‌اندازها معمولا صرف هزینه‌های خانواده و حتی گاهی صرف لوکس‌گرایی می‌شود؛ در حالی که نیاز است فرهنگ پس‌انداز به گونه‌ای برای مردم جا بیفتد که پس‌انداز را یک سرمایه بدانند و در بلندمدت نیز موجب افزایش نقدینگی و افزایش تورم نشود.

جدای از تمام نقاط مثبت و منفی صندوق‌های محلی، نکته حائز اهمیتی که نباید فراموش کرد این است که مردم در سراسر کشور در یک حرکت خودجوش به تاسیس صندوق‌هایی برای پس‌انداز اقدام کرده‌اند و حال که گام اول برداشته شده است، راه برای برداشتن گام‌های بعدی هموارتر خواهد بود.

یعنی وقتی مردم در یک حرکت غیرسازماندهی شده از سوی دولت، خودخواسته به تاسیس صندوق‌های پس‌انداز روی آورده‌اند، حال دیگر این وظیفه رسانه‌ها و نهادهای فرهنگساز است که مردم را به حرکت در مسیری تشویق کنند که با این پس‌اندازها، فعالیتی تولیدی راه‌اندازی و به رشد تولید ملی کمک کنند.

حتی این فعالیت تولیدی می‌تواند یک شغل خانگی با حداقل سرمایه‌گذاری باشد، اما امر مهم این است که پس‌انداز کردن برای مصرف بیشتر نباید دلیلی برای تاسیس یک صندوق پس‌انداز باشد و باید با فرهنگسازی تلاش کرد خروجی صندوق‌های پس‌انداز، دردی از مشکل اقتصادی شهروند، خانواده و جامعه دوا کند.

امین جلالوند - گروه جامعه