اسپوتنیک، نماد یک دوران

سال 1248 ادوارد هیل در داستانی به نام «ماه آجری» به ماهواره اشاره دارد. بعد از او، نویسندگان دیگری همچون ژول ورن نیز در داستان‌هایشان از اشیای ساخته دست انسان که بر گرد زمین می‌چرخند نام می‌برند، اما به عنوان یک اثر علمی درباره ماهواره‌ها می‌توان به مقاله «اکتشاف فضای کیهانی توسط دستگاه‌های واکنشی» از تسالکوفسکی دانشمند روس و طرح آرتور سی. کلارک دانشمند انگلیس در سال 1324 نام برد.

اهداف نظامی با ظاهر پژوهشی

گرچه این فعالیت‌ها در بیشتر موارد با پوشش «پژوهش‌های علمی» ظاهرسازی می‌شدند، اما اهداف از همان آغاز نظامی بوده است. البته در این میان نمی‌توان منکر خیراندیشی بسیاری از دانشمندانی شد که با هدف پیشرفت دانش بشری در زمینه فضانوردی پژوهش و عمل کرده‌اند، اما بررسی ژرف در این علم مانند بیشتر زمینه‌های دیگر نشان می‌دهد که در واقع این نظامیان بودند که پشت پرده هدایتگر اصلی طرح‌ها بوده و هستند.

به هر حال سیر تکاملی نظامیگری، دسترسی به فضا را به عنوان گام اصلی در پایان جنگ جهانی دوم تلقی می‌کرد و از دل این تفکر بود که نخستین ماهواره‌ها ساخته و سفر به فضا را در پیش گرفتند.

اسپوتنیک، همراه شگفت انگیز

اولین ماهواره زمین که اسپوتنیک ـ 1 نام گرفت، گوی کوچک و زیبایی بود، اما در آن زمان غوغایی به پا کرد. کلمه «اس» در زبان روسی به معنای «با» و کلمه «پوت» به معنی «راه» است که در مجموع معنی «همراه» می‌دهد، اما در این زبان، از این تاریخ به بعد، واژه اسپوتنیک معادل ماهواره به کار می‌رود. این کلمه معادل واژه انگلیسی «Satellite» است از کلمه لاتین Satelles به معنی همراه، دنباله‌رو یا محافظ شخصی گرفته شده است.

چهاردهم مهر 1336 رادیو مسکو با قطع برنامه عادی خود به پخش یک موسیقی پرشور پرداخت. صدای رادیو مسکو در آن لحظه بلندگو‌های نصب‌شده در خیابان، به گوش مردم می‌رسید:«نخستین ماهواره مصنوعی جهان اینک در مدار زمین در حال حرکت است. پرتاب این ماهواره، امروز با موفقیت از خاک اتحاد جماهیر شوروی صورت گرفت.»

اعلام این خبر مانند بمب سر و صدا به پا کرد و ظرف چند دقیقه تیتر نخست تمام خبرگزاری‌های دنیا شد. این خبر ویژه، بخصوص آمریکایی‌ها را دچار شوک کرد.

اسپوتنیک ـ 1 سیزدهم مهر 1336 به فضا پرتاب شد. گرچه تا مدت‌ها محل پرتاب آن معلوم نبود، اما بعدها فاش شد از یک پایگاه پرتاب فضایی که در آن زمان مخصوص پرتاب موشک‌های قاره‌پیما بود و بایکونور نامیده می‌شد، راهی مدار زمین شده است.

یک گوی آلومینیومی به قطر 58 سانتی‌متر با چهار آنتن و وزن 83.6 کیلوگرم، این، همه چیزی بود که اسپوتنیک ‌ـ 1 نام گرفت. موشک بالابرنده اسپوتنیک 29 متر طول، حداکثر 10.8 متر قطر و 267 تن وزن داشت.

ماهواره در ارتفاعی با اوج (بیشترین ارتفاع مدار ماهواره از سطح زمین) 360 کیلومتر و حضیض (کمترین ارتفاع مدار ماهواره از سطح زمین) 240 کیلومتر قرار گرفت و هر 96 دقیقه یک بار روی مداری که با خط استوا 65 درجه زاویه داشت، به دور زمین می‌چرخید. سرعت متوسط اسپوتنیک در فضا حدود 30 هزار کیلومتر بر ساعت بود.

اسپوتنیک ـ 1 از دو موج رادیویی استفاده می‌کرد که پخش منظم آنها باعث تولید صدایی شبیه بیب بیب... در گیرنده‌های رادیویی می‌شد.

این صدا در سراسر جهان شنیده شد و خبر از مسابقه‌ای تبلیغاتی جدید بین آمریکا و شوروی، دو ابرقدرت آن زمان می‌داد.

رادیو مسکو از قبل زمان و منطقه عبور اسپوتنیک را اعلام می‌کرد و ده‌ها هزار انسان کنجکاو برای دیدن لکه نورانی این ماهواره در آسمان یا شنیدن صدای بوق مانند آن، آسمان را هدف قرار می‌دادند.

عده بسیاری در آسمان شب، زمانی که قسمت انتهایی موشک بالابرنده به صورت نقطه نورانی متحرکی مشاهده می‌شد، تصور می‌کردند که اسپوتنیک را دیده‌اند، اما اسپوتنیک ـ 1 به دلیل کوچکی با چشم غیرمسلح قابل دیدن نبود.

اسپوتنیک ـ 1 سرانجام پس از 1400 دور گردش به دور زمین و 86 روز پرواز فضایی و طی 70 میلیون کیلومتر در پانزدهم دی 1336 به جو زمین برخورد کرد و نابود شد.

اما پیش از آن، روس‌ها برگ دیگری را رو کردند و خیلی جدی حریف را به مبارزه طلبیدند: دومین ماهواره، اما این بار با نخستین موجود زنده در مدار زمین.

«اسپوتنیک ـ 2»، دومین ماهواره جهان در سیزدهم آبان 1336 در حالی که سگی به نام لایکا را با خود به مدار زمین می‌برد، به فضا پرتاب شد و در مداری با اوج 1660 کیلومتر و حضیض 212 کیلومتر در اطراف زمین به گردش درآمد.

با استفاده از دستگاه‌های وصل شده به بدن لایکا، اطلاعات مربوط به فعالیت‌های حیاتی او ازجمله نبض، تنفس، فشار خون، حرارت بدن به زمین فرستاده می‌شد.

دانشمندان با استفاده از این اطلاعات، برای نخستین بار به بررسی عملی آثار بی‌وزنی بر بدن موجود زنده پرداختند. این ارسال اطلاعات تقریبا یک هفته ادامه داشت و سپس قطع شد.

با کم شدن ذخیره اکسیژن و بالا رفتن درصد گازکربنیک، لایکا کم‌کم به خواب رفت؛ خوابی که بیداری در پی نداشت.

او چهاردهم آبان مرد و علائم ارسالی سیستم‌های موجود در ماهواره نیز به دلیل پایان یافتن نیروی باتری‌ها در بیستم آبان قطع شد.

اسپوتنیک ـ 2 سرانجام در ساعت یک و 50 دقیقه بیست و ششم فروردین 1337 (به وقت گرینویچ) پس از 2370 بار گردش به دور زمین و انجام 103 روز سفر فضایی در بالای جزایر کارائیب بر اثر برخورد با جو زمین نابود شد.

حدود یک ماه بعد از اسپوتنیک ـ 2 آمریکا در یک عکس‌العمل تلاش کرد عقب‌ماندگی خود را جبران کند. اواسط آذر 1336 موشک وانگارد با ماهواره‌ای بسیار کوچک‌تر از اسپوتنیک ـ 1 یعنی کره‌ای فلزی به قطر 18 سانتی‌متر و وزنی کمتر از یک و نیم کیلو روی سکوی پرتاب قرار گرفت.

خروشچف، رهبر وقت شوروی به تمسخر ماهواره آمریکا را توسرخ نامید، اما کارشناسان آمریکایی حتی نتوانستند همین ماهواره کوچک را هم با موفقیت پرتاب کنند و دو ثانیه پس از شمارش معکوس و در ارتفاع یک متری، موشک وانگارد منفجر شد.

آمریکا تنها در سی و یکم ژانویه 1958 توانست با کمک یک موشک «ژوپیتر ـ سی» نخستین ماهواره خود به نام «اکسپلور ـ 1» را در مدار زمین قرار دهد.

این ماهواره توانست کمربند تشعشی اطراف زمین را کشف کند که به افتخار دانشمند برجسته این کشور وان آلن نامیده شد.

از آنجا بود که مسابقه بزرگ تسخیر فضا بین دو ابرقدرت آن روزگار آغاز شد. مسابقه‌ای که با پرتاب نخستین سفینه‌ای که به سوی ماه رفت، نخستین سفینه‌ای که در ماه فرود آمد، نخستین سفینه‌ای که تصویرهای بخش پنهان ماه را به زمین فرستاد، نخستین ماهواره هواشناسی، نخستین ماهواره ناوبری جهان، نخستین ماهواره مخابراتی جهان ادامه یافت و فناوری فضایی را به مادر صنایع سیاره زمین تبدیل کرد؛ به طوری که امروزه داشتن این فناوری، نماد و نشان پیشرفت‌ های علمی و صنعتی در جهان است.

سال جهانی زمین‌شناسی

سال 1329 جمعی از دانشمندان از دولت‌های بزرگ تقاضا کردند برای شناخت بیشتر کره زمین سالی را تحت عنوان «سال بین‌المللی ژئوفیزیک» نامگذاری کرده و تلاش کنند در این سال پژوهشی همه‌جانبه درباره کره زمین به عمل آید.

این پیشنهاد پذیرفته و پیشنهاد شد سال 1336 به عنوان سال جهانی ژئوفیزیک به شناخت هر چه بیشتر سیاره زمین اختصاص داده شود و دولت‌ها با اختصاص بودجه مناسب برای طرح‌های علمی زمین‌شناسی، تلاش کنند در این سال، دانش بشر را از سیاره مادری افزایش دهند.

هشتم مرداد 1334 آیزنهاور، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد این کشور در سال 1336 یک ماهواره را به فضا خواهد فرستاد، اما در شوروی، بدون آن که تبلیغاتی شود، نخستین طرح عملی برای قرار دادن ماهواره در مدار زمین در سال 1333 توسط سرگئی کارالیف سرپرست امور موشکی وقت شوروی به مسئولان رده بالای حکومتی داده شده بود.

کارشناسان نظامی و اهل فن از همان نخستین سال‌های آغاز به کار پژوهش روی صنایع موشکی، به این نتیجه رسیده بودند کسی می‌تواند مدعی قدرتمندی در جهان باشد که به فضا دست پیدا کند و از آنجاست که می‌توان بر فعالیت‌های نظامی رقیب نظارت کرد و در صورت لزوم، آنها را ‌خنثی کرد. به این ترتیب، حتی قبل از ساخت نخستین موشک‌های توانمند، نظریه طراحی و ساخت ماهواره‌ها به عنوان گام بعدی در دستور کار روس‌ها قرار گرفته بود.

سیروس برزو - جام‌جم