پیشگام تاریخ‌نویسی علمی

وی سال 1276 خورشیدی در یک خانواده‌ پیشه‌ور تهیدست و گمنام از مردم آشتیان به‌دنیا آمد، مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت. سپس به ‌تهران آمد و به مدرسه‌ دارالفنون راه یافت و پس از فراغت از تحصیل، علاوه بر دارالفنون، در دیگر مدارس‌ معروف تهران و در دارالمعلمین، مدرسه‌ سیاسی و مدرسه نظام به تدریس زبان‌فارسی پرداخت.

اقبال در سال 1304، به سمت منشی‌گری هیات نظامی ایران، به پاریس رفت و در آنجا، با استفاده از فرصت، به تکمیل معلومات پرداخت و از دانشگاه سوربن لیسانس زبان و ادبیات ‌گرفت. وی موضوع پایان‌نامه خود را با راهنمایی علامه محمد قزوینی و خاورشناس نامی فرانسوی، لوئی ماسینیون به شرح احوال خاندان نوبختی ‌اختصاص داد.

پس از بازگشت اقبال به ایران وزارت فرهنگ از وی دعوت کرد تا در نگارش کتاب‌های درسی تاریخ و جغرافیای اقتصادی ایران، برای دبیرستان‌ها و مدارس عالیه شرکت کند. به این ترتیب، سال 1312 جلد نخست کتاب تاریخ مفصل ایران ازاستیلای مغول تا اعلان مشروطیت و در سال 1318 کتاب تاریخ ایران از صدر اسلام تا استیلای ‌مغول از او به چاپ رسید. کتاب دیگر اقبال، به نام کلیات تاریخ تمدن جدید در اروپا و در ایران، از سال 1313 تا 1327 سه بار تجدید چاپ شد. علاوه بر اینها، کتابی در تاریخ عمومی و تاریخ ایران‌ برای دبیرستان‌ها در سه جلد تالیف کرد.

در اواخر سال 1313 اقبال به سمت‌ دانشیاری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دعوت شد و بعد به مقام استادی دانشگاه رسید و پس از تاسیس‌ فرهنگستان ایران، به عضویت آن برگزیده شد.

در این دوره در نتیجه‌ دگرگونی‌های ناشی از جنگ جهانی دوم علاقه به تاریخ‌نگاری دوره‌ قاجاریه افزایش یافت؛ بی‌گمان احمد کسروی و عباس اقبال در این زمینه نقش مهمی به عهده داشتند. عباس اقبال در همین راستا و در شهریور 1323 مجله‌ ادبی و تاریخی یادگار را که در نوع خود در تاریخ و ادبیات ایران کم‌نظیر بود منتشر کرد. به سخن خودش: «تاسیس این مجله اساسا به‌منظور شناساندن ایران گذشته و حال است در قدم اول به ساکنان این سرزمین، پس از آن به همه‌ جهانیان، به همین نظر سعی در معرفی تمام آنچه به ایران و ایرانی ارتباط و تعلقی دارد و همه آنها نیز ایران و ایرانی را از دیگر کشورها و اقوام مشخص و ممتاز می‌سازد، مرام اصلی نویسندگان این مجله است چه به عقیده ایشان تولید عشق و علاقه به هیچ مملکت و قومی مانند عشق و علاقه به هر چیز یا هر کس بدون کمال معرفت به احوال آن، عشق و علاقه‌ای سرسری و کورکورانه است و هر عشق و علاقه‌ای که سرسری و کورکورانه باشد هم اساسی استوار ندارد و هم موجب گمراهی و ناکامی است». اقبال بسیاری از پژوهشگران ایرانی را برانگیخت تا مقالات تحقیقی خود را در این مجله منتشر کنند. از این‌رو، وی را باید از نخستین کسانی دانست که روش پژوهش علمی و تصحیح تاریخی را در ایران رواج داد و راهنمای دیگر پژوهندگان شد. در نوشتن مقالات این مجله دانشمندان بزرگی مانند علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی همکار او بودند و چون این مجله کمک مالی از دولت دریافت‌ نمی‌کرد، ناچار در نتیجه مشکلات مالی، پس از پنج سال انتشار، در خرداد 1328 تعطیل شد. اما به هر روی انتشار یادگار تحرکی درخور در پژوهش‌های تاریخی به وجود آورد. با تعطیل‌شدن این مجله، اقبال در مقام نمایندگی دائمی فرهنگ ایران در کشورهای ترکیه و ایتالیا، در آغاز به آنکارا و سپس به رم رفت و در همان سمت بود که در واپسین ساعات روز بیست ویکم بهمن‌ماه 1334 در شهر رم زندگی را بدرود گفت.

عباس اقبال از دانشمندان پرشور و پرکار ایران بود. بسیار ساده و بی‌تکلف‌ می‌نوشت. زبان‌های عربی، فرانسه و انگلیسی را می‌دانست. گرچه دانش‌آموخته ادبیات بود، اما در رشته‌های تاریخ، ادیان و جغرافیا مطالعات بسیار کرده و در طول زندگی پربار خود در گرد‌آوری، تصحیح و چاپ نسخه‌های کمیاب و ارزشمند رنج فراوان برده بود. حواشی و تعلیقاتی که وی‌ برای نسخه‌های خطی نوشته، دارای ارزش تاریخی و جغرافیایی فراوانی است و به آگاهی گسترده او در تاریخ و ادبیات فارسی گواهی می‌دهد. کتاب نفیس‌تاریخ مفصل مغول کامل‌ترین نوشته در زبان فارسی درباره این دوره از تاریخ ایران است. وی سفرنامه‌ها و دفتر خاطرات اروپاییانی را که در سده نوزدهم میلادی به ایران سفر کرده‌اند به ‌فارسی ترجمه کرده و مقالات بی‌شماری در مسائل گوناگون ادبی و تاریخی و اجتماعی، در مجله یادگار و مجلات دیگر چاپ کرد.

اقبال یکی از نخستین افرادی بود که تاریخ را به شکل نوین مطرح کرد. وی ضمن حفظ استقلال تاریخ‌نگاری ایرانی به روش‌های علمی تاریخ‌نگاران غربی پایبند بود. روش تاریخ‌نگاری وی متفاوت با پیشینیان و هم‌روزگارانش و پیگیر موضوعات فرهنگی، اقتصادی و هنری بود.

امین تریان / جام‌جم