مریخ مسکونی می​شود

آنها حق داشتند. تجربه قبلی نشان می‌داد از وقتی برادران رایت نخستین هواپیمای موتوردار خود را تنها برای چند ثانیه به پرواز درآوردند تا زمانی که نخستین ساخته دست بشر قدم به فضای اطراف زمین گذاشت تنها نیم‌قرن فاصله بود. آنها انتظار داشتند با ادامه یافتن این روند اگر این روند ادامه پیدا کند تا 50 سال بعد، شاهد چنان جهش غول‌آسایی در سفرهای فضایی باشند.

رویدادهای اولیه نیز این مسیر و روند را تائید می‌کرد. رقابت‌های فضایی شوروی و آمریکا که در نهایت به فرستادن انسان به سطح ماه ختم شد، از روزهای اوج پیش‌رو خبر می‌داد. برخی از این آینده‌نگر‌ها چنان خوشبین شدند که بدون در نظر گرفتن تغییرات روند رو به جلوی پیشرفت‌های فضایی، پیش‌بینی می‌کردند نخستین دوره مسابقات المپیک هزاره جدید در شهرک‌های ساخته شده بر سطح ماه برگزار خواهد شد.

روند اتفاق‌های بعد از پایان جنگ سرد به آن صورت پیش نرفت که این آینده‌نگر‌ها تصور می‌کردند. رویدادهای شگفت‌انگیزی رخ داد. عصر شاتل‌های فضایی و کاوش‌های پرشتاب رباتیک و تلسکوپ‌های فضایی آغاز شد. ما دانش خود را از گوشه و کنار جهان به گونه‌ای شگفت ارتقا دادیم و امروز پیشقراولان رباتیک ما اکثر سیارات منظومه شمسی را از نزدیک بررسی کرده‌اند و ویجر گام به بیرون از قلمروی منظومه خورشیدی گذاشته است و انبوهی از ماهواره‌ها با کاربردهای فراوان از پیش‌بینی آب و هوا گرفته تا کشف معادن و هشدار درباره خطرات رویدادهای طبیعی و ارتباطات و تعیین موقعیت و تصویریابی زمین را احاطه کرده‌اند. می‌توان هزار دلیل آورد که رشد ما منطقی و معقول بوده است، اما در انتهای همه آن استدلال‌ها، می‌توان در دل افسوس خورد که اگر آن موج حمایت سیاسی و از آن مهم‌تر اقتصادی و آن انگیزه باقی می‌ماند، شاید امروز برای ما سفر به فراسوی زمین به رویدادی روزمره بدل شده بود.

چه اتفاقی افتاد که بیش از زمانی که میان برادران رایت و اسپوتنیک فاصله بود، از زمان اسپوتنیک گذشته است و انسان توانسته فقط سرکی به نزدیک‌ترین همسایه آسمانی خود بزند و برگردد؟ امروز و با بازنشسته شدن شاتل‌های فضایی حتی هنوز ابزار سفر مداری جدیدی ظهور نکرده و رفت و آمد به ایستگاه فضایی بین‌المللی هم وابسته به سایوز‌های روسی و پرتابه‌های شرکت‌های خصوصی شده است و البته چینی‌ها که به طور مستقل قصر آسمانی خود را در مدار زمین تکمیل می‌کنند. نه خبری از تحقق رویاهای سفرهای فضایی گردشگرانه است، نه شعب هتل‌های زنجیره‌ای در مدار زمین ایجاد شده، نه شهرک‌های ماه و مریخ به وجود آمده‌اند و نه خطوط سفر انسانی به مدار رونق دارد. در گردشگری فضایی آنچه هست شبحی است که گاهی با همکاری آژانس روسیه در مجموعه افرادی که تعدادشان به مجموع انگشتان دو دست نمی‌رسد، یک هفته‌ای را در ایستگاه سپری کرده‌اند و در دسترس‌ترین افق پیش‌رو، پرواز‌های شرکت ویرجین گالاکتیک بوده که قرار است در سال آینده سفرهای فضایی زیرمداری توریستی را آغاز کند.

دلیل بدیهی که پشت این رکود در پروازهای سرنشین‌دار وجود دارد، کاهش منابع مالی این برنامه‌هاست. در دوران فتح ماه، بخش قابل توجهی از بودجه آمریکا صرف این پروژه می‌شد و موتوری که مردم و سیاستمداران را وادار می‌کرد تا از این برنامه حمایت کنند، وجود رقیبی مانند شوروی بود و فضای جنگ سرد.

پیش از آن نیز واقعیت این است که رشد سریع صنایع هوا فضا در دل دوران پرتلاطمی در عرصه سیاسی جهان بود. اگر عصر فضا از دل جنگ سرد رشد کرد، رشد صنایع هوایی و موشکی در دل جنگ خونین جهانی دوم و نیاز کشورهای مختلف درگیر جنگ برای توسعه برتری نظامی خود شکل گرفت. بودجه‌های عظیمی برای توسعه بخش نظامی خرج می‌شد که نتیجه‌اش را در این توسعه فناوری می‌شد دید. حتی عصر سفرهای فضایی نیز ریشه در دل جنگ جهانی و توسعه صنایع موشکی آلمان نازی در این دوران دارد. اولین گام برای سفر به مدار بر مبنای طرح‌های موشک‌های آلمانی وی ـ 2 برداشته شد که با هدف نظامی طراحی شده بودند؛ البته به معنی این نیست که شرط لازم و کافی برای پیشرفت در فناوری‌هایی مانند فناوری فضایی بروز ناآرامی و جنگ است، بلکه نشان‌ می‌دهد چنین پیشرفتی باید با مدد حمایتی همه‌جانبه از نظر سیاسی، فرهنگی و مردمی صورت بگیرد. در دوران صلح آن چیزی که می‌تواند ما را در این مسیر پیش ببرد، یکی منافع اقتصادی ناشی از حضور بخش خصوصی در فضاست و دیگری افزایش آگاهی مردم و شعله‌ور شدن آتش کنجکاوی در جان آنها که کشف جهان را دغدغه هر روزه خود قرار دهند و به این ترتیب از چنین طرح‌هایی حمایت کنند. آینده سفرهای فضایی، اما چندان تاریک هم نیست و از هم‌اکنون برنامه‌های متنوعی برای مسیرهای مختلف در فضا در حال اجراست. برنامه‌هایی که با تغییر معادلات حاکم سپهر توسعه فناوری‌های موجود می‌تواند در زمانی زودتر یا دیرتر از روند فعلی تحقق یابد.

سفرهای زیرمداری

براساس تعریف، مرز فضا را در جایی حدود صد کیلومتری سطح زمین تعریف می‌کنند. جایی که به خط کارمن معروف است و اگر پرتابه‌ای از آن ارتفاع عبور کرد آن را عملا در فضا می‌دانیم. البته با عبور از این ارتفاع الزاما در مدار زمین قرار نمی‌گیرید و ممکن است سفری را تجربه کنید که به سفرهای زیرمداری معروف است. در چنین سفری شما از مرز فضا عبور می‌کنید، اما وارد مدار زمین نمی‌شوید، به این معنی که همانند فضانوردان ساکن ایستگاه فضایی، زمین را دور نمی‌زنید، اما این سفر چشم‌اندازهای بی‌نظیری چه از نظر آزمایش‌های علمی و چه از نظر تجربه سفر انسان به فضا دارد.

این سفرها اولین گام در سفرهای فضایی بودند. در حال حاضر شرکت ویرژن گالاکتیک، در این زمینه پیشگام است. این شرکت را ریچارد برانسونف، کارآفرین معروف انگلیسی بنیاد نهاده است. این شرکت با الهام و استفاده از طرح سفینه فضایی زیرمداری که جایزه انصاری ایکس را به خود اختصاص داد، سفینه‌های فضایی را طراحی کرده است که می‌تواند توریست‌های علاقه‌مند را به سفری چند ساعته ببرد. آنها سوار بر این سفینه کوچک که زیر یک هواپیمای حامل وصل شده است از زمین بلند می‌شوند و در میانه زمین و آسمان این سفینه از حامل خود جدا شده و با روشن کردن موتورهایش، از مرز فضا عبور می‌کند. مسافران می‌توانند چند دقیقه‌ای بی‌وزنی را تجربه کرده و چشم‌انداز کروی زمین را ببینند. آنها بالاتر از بخش فشرده جو زمین هستند، بنابراین آسمان تاریک می‌شود و زیر پای خود منظره چشمگیر زمین را می‌بینند و سپس مانند یک هواپیمای معمولی بر باند فرود به زمین می‌نشینند.

این شرکت، نمونه‌های سفاین خود را ساخته و فرودگاه یا بندر فضایی مخصوص به خود را در صحرای موجاوی بنا نهاده و آزمایش‌های متعددی انجام داده است. بلیت‌های این سفر برای مدتی طولانی پیش‌فروش شده است و اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود در سال آینده میلادی نخستین سفرهای این شرکت آغاز می‌شود. اگرچه هزینه این سفر در مقایسه با سایر گزینه‌ها بسیار پایین است، اما هنوز برای بسیاری از علاقه‌مندان عددی دست‌نیافتنی به شمار می‌رود، اما عملیاتی شدن این طرح و موفقیت آن می‌تواند شرکت‌های دیگر اقتصادی را در این زمینه تشویق کند. هم‌اکنون چند شرکت دیگر نیز برنامه‌هایی را در این زمینه در نظر دارند. با حضور رقبای دیگر قیمت و هزینه‌های چنین سفری کاهش پیدا خواهد کرد و به نظر می‌رسد طی یک دهه آینده سفر به زیرمدار و تجربه‌ای حداقلی از حضور در فضا برای بسیاری از مردم تجربه‌ای در دسترس باشد.

به سوی مدار

گام بعدی، سفرهای مداری است. پس از بازنشسته شدن شاتل‌های فضایی و لغو طرح ناسا به نام کانسلیشن ـ که قرار بود نسل بعدی پرتابه‌های فضایی رفت و برگشت را معرفی کند ـ اکنون تنها راه سفر به مدار زمین استفاده از سفینه‌های روسی سایوز و شنجو چین است. در بخش بدون سرنشین البته ژاپن و همچنین بخش خصوصی فعال است. شرکت اسپیس ـ ایکس پیشگام این فعالیت بود و هم‌اکنون محموله‌های غیرسرنشین‌دار این شرکت به نام دراگون در حال رفت و آمد به ایستگاه هستند و شرکت‌های دیگر از حمله اوربیتال ساینس با محموله بدون سرنشین سیگنوس، مشغول فعالیت هستند. کپسول دراگون شرکت اسپیس ایکس از نظر طراحی قابلیت حمل و نقل مسافر به مدار زمین را دارد و این شرکت در تلاش است طی سه تا پنج سال آینده نخستین فضانوردان را با نسخه بهبود یافته این کپسول به مدار زمین و از آنجا به زمین منتقل کند. در همین فرصت، سازمان‌های فضایی می‌توانند روی پرتابه‌های فضایی با هدف‌های دورتر تمرکز کنند. هم‌اکنون ناسا و برخی دیگر از آژانس‌های فضایی (ازجمله چین) به دنبال تحقق هدف بازگشت به ماه هستند. چنین سفری احتمالا با سیستمی بسیار مشابه با برنامه آپولو صورت خواهد پذیرفت.

برای سفرهای مداری و سفرهای دورتر هنوز روند کلی استفاده از پرتابه‌هایی با کمک راکت‌های جنبی است. اما این روندی است که در آینده تغییر خواهد کرد. در ضمن اگر زمانی قرار به سفرهای سرنشین‌دار طولانی در فضای میان سیاره‌ای در دستور کار قرار بگیرد، به دلیل حجم و جرم بالای چنان سفینه‌ای امکان ساخت آن روی زمین به طور کامل وجود ندارد. چنین سفینه‌ای باید در مدار زمین ـ مانند ایستگاه فضایی ـ کامل شود و از آنجا سفر خود را آغاز کند.

در بخش خصوصی، اما مدار زمین یکی از هدف‌های اصلی به شمار می‌رود. ایده ساخت هتل‌های فضایی، ایده‌ای قدیمی است که آزمایش‌های عملی برای آن نیز صورت گرفته است. ازجمله ایده هتل بادی جنسیس که دو نمونه آزمایشی آن به مدار فرستاده شده‌اند پیشگام چنین طرح‌هایی است. اگر پروژه سفرهای زیرمداری با موفقیت انجام شود و مردم علاقه به چنین سفرهای ماجراجویانه‌ای از خود بروز دهند، شانس بالایی وجود دارد که ایده اجرایی کردن هتل‌های مداری به‌عنوان مقصدی گران قمیت برای گردشگران خاص با سرعت بیشتری رنگ واقعیت به خود بگیرد.

سفر به مریخ

مریخ بدون هیچ شکی یک یا محبوب‌ترین مقاصد فعلی برای سفر سرنشین‌دار به فضا به شمار می‌رود. پس از فتح ماه، مریخ هدفی بدیهی برای گام بعدی به شمار می‌رود که البته دسترسی به آن چندان ساده نیست.

در سال‌های اخیر بحث سفر به مریخ بارها مطرح شده است. ازجمله ورود دو شرکت خصوصی و معرفی دو پروژه برای سفر انسان به مریخ این موضوع را بار دیگر بر سر زبان‌ها انداخت؛ پروژه دنیس تیتو، نخستین توریست فضایی، که قصد دارد در یک شرایط دشوار، یک زوج را برای سفری طولانی و پرخطر و سخت به گردشی به دور مریخ بفرستد و همچنین پروژه مارس وان که ادعا می‌کند قصد دارد با اعزام فضانوردانی به مریخ در قالب یک شوی تلویزیونی که البته سفری بدون بازگشت به شمار می‌رود، مریخ را مسکونی کند. هر دو طرح بیشتر جنبه تبلیغی دارند، اما در دنیای واقعی آژانس‌های فضایی پیشرو برنامه مریخ را بار دیگر در دستور کار قرار داده‌اند.

ناسا طرحی چند مرحله‌ای برای سفر به مریخ در نظر دارد که اگر بتواند بودجه آن را تامین کند شاید در دهه 2030 این رویداد را به نتیجه برساند.

ناسا برای انجام این کار قصد دارد، ابتدا ماموریتی را اطراف زمین انجام دهد. پروژه‌ای که هدفش به دام انداختن یک سیارک کوچک است. در این پروژه قرار است به صورت رباتیک یک سیارک کوچک به دام انداخته و به مدار ماه منتقل شود. سپس فضانوردانی از زمین به مدار ماه رفته و به نمونه‌برداری و بررسی آن بپردازند و نمونه‌های آن را برای بررسی بیشتر به زمین آورند. فناوری‌هایی که در این پروژه مورد آزمون قرار خواهند گرفت سنگ بنای گام بعدی هستند.

در این گام قرار است ماموریتی بسیار پراهمیت و رباتیک درباره مریخ با ماموریتی انسانی به مریخ ترکیب شود. یکی از اهداف طولانی برنامه‌های فضایی کاوش سیاره سرخ، بازگرداندن نمونه‌هایی از خاک این سیاره به زمین بوده است تا با کمک آزمایشگاه‌هایی دقیق و مجهز زمینی و با استفاده از نیروی متخصص دانشمندان بررسی‌های دقیق درباره خاک مریخ صورت بگیرد تا شاید تعدادی از قدیمی‌ترین سوال‌های تاریخ علم را پاسخ دهیم. ناسا در تلاش است این دو ماموریت را به هم پیوند بزند. به این ترتیب که با کمک انجام مجموعه‌ای از ماموریت‌های رباتیک، کپسولی محتوی خاک مریخ را به مدار مریخ بفرستد و آنجا ماموریتی سرنشین‌دار از زمین عازم مدار مریخ شود تا این محموله را بازیابی کند و به زمین بیاورد.

این ماموریت البته ماموریتی در مدار مریخ خواهد بود. هنوز مشکل بزرگی برای فرود بر سطح مریخ و بازگشت از آن وجود دارد و به نظر نمی‌رسد حتی در صورت مناسب بودن شرایط تا پیش از نیمه این قرن امکان انجام آن به وجود آید.

رویاهای دورتر

با گذر زمان، کاهش منابع زمین، مشکلات محیط‌زیست و... به نظر می‌رسد کم‌کم توجه به کاوش‌های فضایی از جنبه علمی محض خارج شده و به ضرورتی برای سیاره ما بدل شود. از هم‌اکنون چند شرکت خصوصی برای سفر به سیارک‌ها و بهره‌برداری از منابع آن اعلام موجودیت کرده‌اند.

در آینده‌ای که می‌آید اگر بشر بخواهد به حضور خود در این جهان ادامه دهد، چاره‌ای ندارد جز این‌که بخشی از منابع خود را از فضا تامین کند. روزی که چنین واقعیت‌هایی شکل بگیرد، سفرهای فضایی شکل و شمایل غریبی به خود خواهد گرفت. در چنان دورانی است که شاید قدیمی‌ترین پیش‌بینی‌های آینده به واقعیت بدل شود. خطوط سفرهای فضایی میان سیاره‌ها تشکیل شده و روی زمین پروژه‌ای مانند آسانسور فضایی به مرحله عمل درآید.

آن روز یکباره فرا نخواهد رسید و گام به گام باید به سوی آن روز پیش رفت. شاید روزی انسان واقعا در منظومه شمسی شهرک‌هایی بسازد و معدن‌کاری کند و گام در راه سفرهای میان ستاره‌ای بگذارد، اما آن روز بزرگ بر پایه گام‌های کوچک این روزگاران شکل خواهد گرفت.

پوریا ناظمی / جام​جم