نگاهی به دومین گنجینه نفایس خطی کشور

این کتابخانه که در 6 آبان 1316 خورشیدی از سوی حاج حسین آقای ملک وقف آستان قدس رضوی شد، دارای حدود 70 هزار کتاب چاپی، 19 هزار عنوان کتاب و رساله خطی، 3400 کتاب چاپ سنگی و 548 عنوان نشریه ادواری در 4000 مجلد است. بخش قابل توجهی از کتاب‌های چاپی کتابخانه نیز متعلق به پیش از سال 1320 خورشیدی هستند و در زمره نخستین کتاب‌های چاپی ایران قرار می‌گیرند.

ارزش و امتیاز کتابخانه ملک که کتاب‌هایی از سده 8 تا 20 میلادی را در خود جای داده است، به نسخه‌های خطی است. این مخطوطات به دو بخش تقسیم می‌شوند:

دسته اول، کتاب‌های تاریخی، ادبی، علمی و فلسفی هستند که یا هیچ نسخه دیگری از آنها در دست نیست یا فقط تعداد محدودی از آنها در کتابخانه‌های بزرگ جهان نگهداری می‌شود. مانند رساله‌های علمی ابن‌سینا، فیلسوف و پزشک بزرگ ایرانی در سده دوازدهم میلادی. همچنین باید از تواریخ عصر قاجار بویژه برخی از مهم‌ترین رسایل مشروطیت یاد کرد که نسخه‌های منحصربه‌فردی از آنها در کتابخانه ملک موجود است.

دسته دوم، کتاب‌هایی هستند که به وسیله بزرگ‌ترین خوشنویسان ایران و سایر سرزمین‌های اسلامی کتابت و بوسیله نگارگران زبردست صفحه‌آرایی شده‌اند. تعدادی از شاهکارهایی که کاتبان بزرگ دربارهای ایران و هند خلق کرده‌اند، در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود. برای نمونه، می‌توان به آثاری از میرعماد و علیرضا عباسی اشاره کرد یا از مکتوباتی به خط بایسنقر میرزا نوه تیمور گورکانی و سومین شاه سلسله تیموری نام برد. همچنین نسخه‌های منحصربه‌فرد از کتاب‌هایی که به‌وسیله دربار گورکانی هند سفارش داده شده‌اند و به کسانی مانند اکبر شاه گورکانی تعلق داشته‌اند، در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود.

تقریبا از از زمان یاقوت مستعصمی خوشنویس بزرگ سده 13 میلادی تا دوره معاصر، کمتر خوشنویسی را می‌توان سراغ گرفت که قطعات، مرقعات یا کتاب‌هایی از او در کتابخانه ملک نگهداری نشود. علاوه بر یاقوت که رساله‌ای به خط نستعلیق از او در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود، برخی از مهم‌ترین خوشنویسانی که آثارشان زینت بخش این کتابخانه است، عبارتند از بایسنقر میرزا، جعفر بایسنقر، شاه محمود نیشابوری، علاءالدین تبریزی، علیرضا عباسی، میرعماد قزوینی، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، وصال‌شیرازی، آقا محمدحسین شیرازی، غلامعلی اصفهانی، محمدتقی مشهدی، میرزاغلامرضا اصفهانی، میرزا شفیع ارسنجانی و...

تبارشناسی این آثار ارزش تاریخی آنها را دو چندان می‌سازد. برای مثال نسخه‌ای از قصیده برده در مدح پیامبر اسلام (ص) در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود که به خط ملا علاءالدین تبریزی کاتب دربار شاه تهماسب صفوی نگاشته شده است. ملا علاءالدین از بنیانگذاران خط نسخ ایرانی است و دو شاگرد بزرگ را در مکتب خود تربیت کرده است. یکی نسخ‌نویس بزرگ عصر صفوی عبدالباقی تبریزی و دیگر ثلث‌نویس نامدار این دوره، علیرضا عباسی که کتیبه‌های مساجد امام و شیخ لطف‌الله اصفهان و گنبد امام رضا علیه‌السلام به خط اوست. پس هم نسخ‌نویسان و هم ثلث‌نویسان بزرگ ایران از آبشخور هنر میرعلاءالدین سیراب شده‌اند و وقتی بدانیم که کتاب قصیده برده او توا‡مان به خط نسخ و ثلث است، به ارزش بی حد این اثر پی می‌بریم. و باز اگر بدانیم که این کتاب زمانی به عباس میرزا، نایب السلطنه و ولیعهد فتحعلیشاه قاجار تعلق داشته و به دستور او ترجمه و تفسیر قصیده برده در حاشیه متن اصلی جای گرفته، خواهیم دید که ارزش تاریخی این کتاب تا کجا فرا می‌رود.

از این نمونه‌ها در کتابخانه ملک بسیار است و نشان می‌دهد که حاج حسین ملک در شناسایی آثار نادر و نفیس مهارتی تام و تمام داشته و از تبار نسخ‌های خطی بخوبی آگاه بوده است. هزاران نسخه‌ای که او در کتابخانه ملک گردآورد، این کتابخانه را اکنون پس از کتابخانه آستان قدس رضوی در مقام دومین گنجینه نفایس خطی ایران نشانده است.

همچنین تذهیب، صفحه‌آرایی، جلدسازی این آثار و برخی نگاره‌های موجود در آنها حائزاهمیت بسیارند. برای مثال جلدهای لاکی کتاب‌ها به انضمام 96 قلمدان لاکی موجود در موزه ملک موجب شده است که این موسسه دارای بزرگ‌ترین گنجینه هنر لاکی در ایران و دومین گنجینه لاکی ایرانی در جهان باشد. همه اینها کتابخانه ملک را علاوه بر حوزه علوم انسانی در حوزه هنر نیز در صدر می‌نشاند و آن را به مرجعی غیرقابل چشم‌پوشی برای پژوهشگرانی بدل می‌سازد که درباره تاریخ، ادبیات، فلسفه و سیر دانش و هنر در ایران و اسلام مطالعه می‌کنند.

در کنار این گنجینه بی بدیل، موزه‌ای نیز برپاست که آثارش در 7 بخش جای گرفته‌اند: اول، مجموعه هنر لاکی با 96 قلمدان که قدیمی‌ترین‌شان 300 سال قدمت دارند. دوم، مجموعه سکه شامل 3 هزار قطعه سکه و مدال از سده 6 پیش از میلاد تا نیمه دوم سده 20. سوم، مجموعه آثار هنری از جمله تابلوهای نقاشی هنرمندان به نام ایرانی مانند کمال‌الملک غفاری (بنیانگذار مکتب رئالیسم در ایران) و نگاره‌هایی متعلق به دربارهای ایران در سده‌های 13 تا 20 و نیز تابلوی برخی نقاشان اروپایی در سده‌های 18 و 19. چهارم، مجموعه تمبر شامل هزاران قطعه تمبر از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا زمان حاضر. پنجم، مجموعه فرش شامل 34 تخته قالی و قالیچه که شیوه‌های طراحی و بافت فرش در نواحی مختلف ایران را نشان می‌دهند. ششم، مجموعه خوشنویسی با آثاری از نامدارترین خوشنویسان ایران و اسلام و هفتم، مجموعه اهدایی بانو ملک (دختر حسین ملک) که آثار هنری فاخری مانند قرآن‌های خطی و تابلوهای رنگ روغن و آبرنگ مربوط به سده‌های 17 تا 19 میلادی را در خود جای داده است.

سوسن شکیبا