امت میانه

در محلی که این نماز در آنجا قرائت شد اختلاف است که برخی آن را در مسجد بنی سلمه و برخی نیز مسجد قبا ذکر کرده‌اند، همچنین در ماه آن نیز اختلاف است به طوری که طبری و یعقوبی آن را در ماه شعبان ذکر کرده‌اند و برخی دیگر نیز در نیمه رجب آورده‌اند. اما این امر موجب اعتراض عده‌ای از قشریون یهود را فراهم آورد و آنان که به دنبال بهانه‌ای می‌گشتند فرصت را غنیمت شمرده اعمال مسلمین را زیر سوال بردند که چرا قبله اول را ترک و به سوی مسجدالحرام روی نمودند و آیا قبله اول مورد اشکال بود یا نه، (البته برخی روایات نیز مبنی بر این است که پیغمبر(ص) در مکه به سوی کعبه نماز می‌گزاردند و بعد از هجرت، قبله بیت‌المقدس گردید و دوباره به سوی کعبه مراجعت شد) اگر مورد اشکال بود چرا به سوی آن نماز می‌خواندید و اگر مورد اشکال نبود چرا از آن روی برگرداندید. آیات 142 ـ 143 ـ 144 سوره بقره به همین امر اختصاص یافته و تغییر قبله را بر پیغمبر(ص) امر فرموده و جواب سوال‌کنندگان را داده است.

​ آیه 142​ ـ بزودی مردم کم‌خرد خواهند گفت‏: «چه چیز آنان را از قبله‏ای که بر آن بودند رویگردان کرد؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست‏؛ هر که را خواهد به راه راست هدایت می‏کند.»

​ آیه 143​ ـ و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم‏، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد. و قبله‏ای را که [چندی‏] بر آن بودی‏، مقرر نکردیم جز برای آن که کسی را که از پیامبر پیروی می‏کند، از آن کس که از عقیده خود برمی‏گردد بازشناسیم‏؛ هرچند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت ‏[شان‏] کرده‏، سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند، زیرا خدا [نسبت‏] به مردم دلسوز و مهربان است‏.

​ آیه 144​ ـ ما گردانید نِرویت در آسمان را نیک می‏بینیم‏. پس [باشتا] تو را به قبله‏ای که به آن خشنود شوی برگردانیم‏؛ پس​ر وی خود را به سوی مسجدالحرام کن‏ و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت‏، اهل کتاب نیک می‏دانند که این [تغییر قبله‏] از جان به پروردگارشان [بجاو] درست است‏ و خدا از آنچه می‏کنند غافل نیست‏.

یکی از محققان در تفسیر خویش درباره علل تغییر قبله و این که چرا از اول به سوی کعبه نماز گزارده نشد عقیده دارد که چون کعبه محل نگهداری بت‌ها و نیز مورد توجه اهل کوفه بود ممکن بود نمازگزاردن به سوی آن توحید مسلمین را خدشه‌دار کند. از این رو خداوند عزوجل قرار را بر این مدار گذاشت که قبله اول به سمت بیت‌المقدس که آن نیز خارج از دیانت نیست باشد و سپس به قبله اصلی و معین مسلمین برگردانده شود تا توحید حقیقی و مقام حضرت محمد(ص) و معنی «امت وسطی» مشخص شود یعنی نه کاملا به سمت شرق و نه غرب بلکه اوسط این دو حال که بالاتر از هردو می‌باشد، همچنین می‌نویسد: «و در این تغییر قبله اشاره خفیفه‌ای است به این که صراط مستقیم نه شرق تنهاست و نه غرب تنها و به این که در این حکم تجدید قبله یک تجدید هدایت خاصه‌ای نیز هست برای مسلمین که آنها را از شرق تنها و از مغرب تنها برگردانیده به وسط مستقیم که همین قبله اخیره اسلام است و این علامت خاتم‌الانبیاء و خاتم الادیان است.»​

تفسیری نزدیک به همین مضمون نیز از قاضی سعید قمی در دست است که در اسرار عرفانی حج بیان داشته است: «و اما مکه نامیده شدن بدین سبب است که وسط دنیاست، ‌چنان که در خبر آمده است پیامبر(ص) فرمود: چون کعبه مربع است و محاذی«بیت‌المعمور» قرار دارد، و بیت‌المعمور در آسمان دنیا یا در آسمان چهارم و محاذی ضراح در آسمان هفتم و ضراح در محاذی عرش است و عرش نیز چهار گوشه دارد از این رو کلماتی که اسلام بر آنها بنا شده نیز چهار است.»​

هوشنگ شکری / جام جم