فاجعه در اعماق زمین

روز حادثه در حالی‌که 787 نفر داخل یکی از این معادن بودند، ناگهان اتصال سیم برق موجب انفجاری مهیب شد. عمق و شدت حادثه از همان لحظات اولیه مشخص بود و می‌شد حدس زد تعداد جان‌باختگان بسیار بالاست. این آمار تاکنون به نزدیک سیصد نفر رسیده و البته شاید باز هم اجسادی زیر زمین مدفون مانده باشد.

انفجار در این معدن اعتراض‌هایی را به دنبال داشت و ماجرا بتدریج رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت، اما این حادثه بیش از هر چیز دیگر گوشزد کرد هنوز جان هزاران هزار کارگر معدن در سراسر جهان در خطر است و آنها هر روز با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند.

چین، طبق آمار رکورددار حوادث معدن در جهان است. بنا به آمار منتشر شده در پایگاه اینترنتی رسمی دولت چین حوادث معدن در سال گذشته میلادی به مرگ یا ناپدید شدن 1049 نفر منجر شد. این رقم سال 2012 میلادی 1384 نفر و سال 2011 میلادی 1973 نفر بود. همچنین بنا به آمار سال ۲۰۰۸ روزانه ۹ معدنچی در چین جان خود را از دست دادند، این رقم چهل برابر بیشتر از آمریکاست.

چین در حالی رکورددار حوادث مرگبار معدن شناخته می‌شود که فقط 35 درصد زغال‌سنگ جهان را تولید می‌کند، اما 80 درصد حوادث در این کشور به وقوع می‌پیوندد.

حوادث معدن در ایران خوشبختانه کم است و تاکنون معادن تلفات زیادی برجا نگذاشته‌است. دکتر علیرضا گنجی –مهندس معدن و استاد دانشگاه - دلیل این امر را دو نکته می‌داند: تعداد و تنوع معادن در ایران بسیار بالاست، اما ما در ایران چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی کمترین آمار حوادث را در منطقه داریم. یکی از دلایل این است که فعالیت معادن ما نسبت به معادن منطقه کمتر و تولید ما پایین‌تر است و دلیل دوم این‌که ایمنی در ایران بیشتر رعایت می‌شود.

او درباره رایج‌ترین دلیل وقوع حوادث در معادن می‌گوید: به طور کلی معادن به دو نوع روباز و زیرزمینی تقسیم می‌شوند و بیشترین حوادث در معادن زیرزمینی اتفاق می‌افتد. در میان آنها نیز معادن زغال‌سنگ به دلیل خاصیت تولید گاز بیش از همه حادثه‌خیز است. ما در ایران معادن زغال‌سنگ زیاد داریم، اما مقررات ایمنی با جدیت رعایت می‌شود.

قانونی در این خصوص تدوین و از طریق وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان نظام مهندسی معدن ایران ابلاغ شده است. مهندسان ناظر که در واقع مسئولان فنی معادن هستند الزام دارند این قوانین و استانداردها را رعایت و بر آنها نظارت کنند. همچنین معادن بزرگ ملزم به داشتن مسئول ایمنی هستند، این را هم اشاره کنم که معادن بزرگ معادنی هستند که بیش از سی کارگر دارند.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: شروع کار معادن زغال‌سنگ ما توسط روس‌ها و آلمانی‌ها بوده و کار در این معادن به صورت اصولی پایه‌گذاری شده است، به همین دلیل نکات ایمنی با دقت و به شکل مطلوبی رعایت می‌شود.

با وجود این گاه گاهی حادثه‌ای در گوشه و کنار کشور به وقوع می‌پیوندد و از مرگ کارگران خبر می‌رسد. میزان تلفات معدنکاران از سال ۸۴ تا ۹۰ بسیار کم بود و به عنوان مثال سال ۹۰ فقط یک کارگر جانش را از دست داد. این قربانی سی و پنج ساله در معدن زغال‌سنگ جو زرند اشتغال داشت، البته آمار مرگ و میر در معادن در سال ۹۱ به ۹ نفر رسید. گاه حوادثی نیز در معادن رخ می‌دهد که به دلیل نداشتن تلفات جانی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. آمار این حوادث همیشه با تاخیر اعلام می‌شود.

مرکز آمار ایران بهمن سال گذشته گزارشی را از معادن حادثه‌خیز ایران ارائه کرد که آمار آن به سال 90 مربوط می‌شود. مطابق این آمار در مجموع 1320 مورد حادثه در تمام معادن کشور و 487 مورد حادثه معادن زغال‌سنگ رخ داد و در واقع آن معادن رکورددار حادثه بودند. پس از آن معادن، سنگ تزئینی با 208 مورد و معادن شن و ماسه با 178 مورد در رده‌های دوم و سوم جای دارند. همچنین معادن سنگ‌آهن 121 حادثه، سنگ لاشه 63 حادثه و منگنز 45 حادثه را به خود اختصاص دادند. تعداد افراد حادثه‌دیده در این سال در حوادث معدنی کشور 1392 نفر بود که در این بین بیشترین تعداد افراد آسیب‌دیده مربوط به معادن زغال‌سنگ با 493 نفر، معادن سنگ تزئینی با 221 نفر و معادن شن و ماسه با 205 نفر بود.

در بین دلایل حوادث معدنی نیز عامل تصادف و برخورد، با 290 مورد بیشترین سهم را بین دلایل رخ دادن حوادث به خود اختصاص داد. انفجار 37 مورد، سقوط اشخاص 124 مورد، برق گرفتگی و شوک الکتریکی 47 مورد، حوادث ماشین‌آلات معدنی 216 مورد، تماس با اشیای تیز و برنده 166 مورد، آوار و تخریب با 109 مورد است. ضمن این که 287 مورد نیز با دلایل متعدد دیگر حادثه دیده‌اند.

حوادث مرگبار در معادن ایران

آخرین حادثه مرگبار در معادن ایران، ساعت 11 صبح نخستین روز اسفند سال گذشته به وقوع پیوست. در این حادثه بر اثر انفجار در معدن زغال‌سنگ «چشم پودنه پابدانا» سه کارگر جان خود را از دست دادند و پنج نفر زخمی و به علت شدت جراحات و سوختگی بالای 70 درصد به بیمارستان منتقل شدند.

فجیع‌ترین حادثه معدن در ایران روز سی‌ام فروردین سال 88 رقم خورد و انفجار مهیب در معدن زغال‌سنگ «باب نیزو» در شمال استان کرمان، باعث مرگ 12 نفر از کارگران و مهندسان معدن شد. مرگ معدنچیان باب‌نیزو سبب شد مجلس وارد عمل شود و به تحقیق درباره علل حادثه بپردازد. در نهایت گزارش مفصلی در این خصوص تهیه شد که در بخشی از آن آمده بود، «طبق بررسی‌های اولیه توسط بازرسان اداره کار، ‌علت انفجار، تجمع گاز متان در کیسه‌های مدفون در زغال و تصاعد آنی گاز پس از استخراج بوده است، ولی تحقیقات هیات تحقیق و تفحص نشان می‌دهد که روز حادثه مواد ناریه (آتش‌زا) نیز به محل معدن برده شده است.

معدن باب نیزو در شهرستان زرند واقع است و پیش از مرگ 12 کارگر نیز حوادثی در آن رخ داده بود. سال 84 افق شماره دو معدن باب نیزو منفجر و 9 نفر ‏از کارگران آن در عمق 240 متری زمین کشته شدند. مهم‌ترین دلیل آن حادثه نیز نبود دستگاه گازسنج ‏برای مطلع کردن کارگران از میزان گاز متان در هوای تونل عنوان شد.

روز بیست و هشتم آذر سال 91 نیز در پی بروز حادثه در معدن زغال‌سنگ یال شمالی در طبس هشت نفر جان باختند و یکی از تلخ‌ترین حوادث معدن در تاریخ ایران به وقوع پیوست. حادثه مرگبار دیگر روز بیست و پنجم آبان سال 91 رقم خورد و گازگرفتگی موجب مرگ کارگری بیست و هفت ساله در یکی از تونل‌های معدن همکار شهرستان راور از توابع استان کرمان شد. این کارگر به اشتباه وارد تونل مرگ شده بود.

فوت چهار کارگر معدن زغال‌سنگ هجدک بر اثر گازگرفتگی از دیگر حوادث مهم معدن در ایران است که آذر سال 88 رخ داد.

مرگ در معدن از نگاه قانون

اگرچه قوانین و آیین‌نامه‌های تخصصی پیش‌بینی‌های لازم را برای جلوگیری از وقوع حادثه در معدن انجام داده‌ باز هم احتمال وقوع رخداد ناگوار وجود دارد.

ابراهیم سماواتی، حقوقدان درباره نگاه قانون به چنین حوادثی می‌گوید: ماده 295 قانون مجازات اسلامی در این‌باره پیش‌بینی لازم را انجام داده است.

مطابق این ماده اگر کسی انجام کاری را برعهده بگیرد، اما آن را انجام ندهد یا این‌که وظیفه‌ای را که قانون برعهده او گذاشته است، ترک کند و موجب مرگ فردی شود عمل او برحسب مورد قتل عمدی، شبه‌عمدی یا خطای محض تشخیص داده خواهد شد بنابراین اگر بعد از وقوع حادثه‌ای مشخص شود فرد یا افرادی از انجام وظایف خود تخطی کرده‌اند طبق این ماده می‌توان با آنها برخورد کرد البته قتل عمد درخصوص چنین حوادثی مصداق ندارد.

او ادامه می‌دهد: قتل غیرعمد اگر به دلیل بی‌احتیاطی یا رعایت نکردن نظامات باشد برای متهم مجازات حبس از یک تا سه سال و نیز پرداخت دیه در نظر گرفته می‌شود البته دیه در صورتی است که اولیای دم آن را مطالبه کنند.

فجیع‌ترین حوادث معدن در جهان

فجیع‌ترین حادثه معدنی که در جهان ثبت شده، کشته شدن 1549 چینی در سال 1942 است. دولت ژاپن این کارگران را در بدترین شرایط در معدن منچوری به کار گرفته بود. پس از آن، مرگ 1099 نفر در یک حادثه، فجیع‌ترین واقعه‌ای است که تاکنون در معادن جهان رخ داده است. این حادثه سال 1906 در معدن کوریره فرانسه به وقوع پیوست. سومین حادثه پرتلفات سال 1960 در معدن کالبروک نورث آفریقای جنوبی رخ داد و 417 نفر کشته شدند. مرگ 362 معدنچی در معدن مونونگا در آمریکا که سال 1907 به وقوع پیوست، در رتبه بعدی قرار دارد و پس از آن می‌توان حادثه اخیر در ترکیه را مرگبارترین حادثه معدن جهان به شمار آورد، اما عجیب‌ترین حادثه‌ای که در جهان به وقوع پیوسته و البته پایانی خوش نیز داشته مربوط به معدن سن‌خوزه شیلی است. ۳۳ معدنچی روز پنجم آگوست ۲۰۱۰ بر اثر ریزش سقف معدن سن خوزه در عمق ۷۰۰ متری زمین گرفتار شدند. ابتدا هیچ‌کس باور نداشت این افراد نجات پیدا کنند، اما گروه‌های امدادی بسرعت دست به کار شدند. تنها راه ارتباطی معدنچیان با بیرون، یک تونل ۶۸ سانتیمتری بود. ماموران امداد و نجات کپسول‌ها حاوی آب، غذا و اکسیژن را از این تونل برای ۳۳ معدنچی می‌فرستادند، سپس یک وسیله ویدئویی و پخش صدا هم در اختیار آنها قرار دادند تا این افراد بتوانند با بیرون تماس برقرار کنند. این افراد سرانجام بعد از 69 روز زندگی در زیر زمین نجات یافتند و جهان را با شگفتی رو به رو کردند.

امداد و نجات در معادن

امداد و نجات در حوادث معدن امری پیچیده است که حساسیت‌های خاص خودش را دارد. تیموری، جانشین معاون عملیات امداد و نجات هلال‌احمر درباره امداد در حوادث معدن می‌گوید: معادن چون اماکن خصوصی هستند، به همین دلیل خود وظیفه دارند امداد و نجات را در مواقع حادثه به‌عهده داشته باشند. تاکنون موردی از حوادث معدن وجود نداشته که هلال‌احمر به عنوان تیم کمکی حتی وارد ماجرا شود تا معدنچیانی را که زیر آوار مانده‌اند نجات بدهد.

پیمان رجبی، مهندس معدن نیز در این رابطه می‌گوید: معادن ملزم به رعایت آیین‌نامه حفاظت و ایمنی هستند. طبق این آیین‌نامه در هر معدن باید با توجه به موقعیت و تعداد کارکنان، وسایل نجات و کمک‌های اولیه وجود داشته باشد و در محل‌هایی نگهداری شود که قابل دسترسی سریع باشد؛ البته حداقل وسایل نجات و کمک‌های اولیه هر معدن را بازرس کار تعیین می‌کند. این وسایل باید مرتب بازدید و آزمایش شوند تا همیشه برای استفاده آماده باشند. علاوه بر این در هر معدن باید کمک‌های اولیه به کارکنان آموزش داده شود.

ماده 471 آیین‌نامه حفاظت و ایمنی تصریح می‌کند: در معادن زغال‌سنگ که تعداد کارگران از 300 نفر و در دیگر معادنی که تعداد کل کارگران آن از 500 نفر بیشتر باشد، لازم است گروه نجات تشکیل گردد و در پایگاهی که به این منظور تعیین شده مستقر گردند. تعداد افراد گروه نجات برحسب نوع معدن، گستردگی آن و تعداد کارگران و تعداد نوبت‌های کار تعیین می‌شود. در این‌گونه معادن، بهره‌بردار موظف است شخص صلاحیت‌داری را به عنوان مسئول نجات انتخاب کند تا منحصرا به امور امداد و نجات رسیدگی کند.

رجبی توضیح می‌دهد: افراد گروه نجات در معادن باید شرایطی داشته باشند، از جمله این‌که از بین کارگران مجرب باشند و همچنین وضع جسمانی‌شان به گونه‌ای باشد که در چنین مواردی از کارایی لازم برخوردار باشند. آنها باید هر دو سال یک بار نیز از نظر پزشکی آزمایش شوند تا همچنان شرایط لازم را داشته باشند در غیر این صورت باید فرد دیگری جایگزین آنها شود. افراد گروه نجات همچنین باید تعلیم ببینند و ماهی یک بار تمرین‌های لازم را انجام بدهند تا آمادگی داشته باشند. مسئول ایمنی معدن بر گروه نجات نظارت دارد و حتی وسایلی را که افراد این گروه باید داشته باشند، تعیین می‌کند.این وسایل شامل دستگاه‌های تنفسی انفرادی، دستگاه‌های اندازه‌گیری گاز گریزو و اکسیددوکربن است.

قوانینی برای پیشگیری از حادثه

معادن همیشه آبستن حوادث هستند و کوچک‌ترین بی‌احتیاطی می‌تواند به فجایع بزرگ منجر شود، در این میان خطر آتش‌سوزی و انفجار بیش از همه کارگران را تهدید می‌کند. به همین دلیل رعایت اصول ایمنی در اعماق زمین باید جدی‌تر گرفته شود. اهمیت پیشگیری از حوادث سبب شده است سازمان نظام مهندسی معدن در ایران قوانینی را وضع و معادن را به اجرای آنها مکلف کند. برخی اصول پیشگیرانه که باید در معادن رعایت شود به این شرح است:

ـ سرچاه و راه‌های زیرزمینی و ساختمان‌های مجاور تا شعاع 20 متری باید همیشه خالی از مواد قابل اشتعال از قبیل مواد نفتی، گرد زغال‌سنگ و امثال آن باشد.

ـ‌ دیواره چاه‌ها و دهانه ارتباطی آنها با تونل باید با مصالح نسوز ساخته شود.

ـ برج بالای چاه مورد بهره‌برداری و دیوار ساختمان‌های اطراف آن نباید از چوب ساخته شود.

ـ بالابرها و همچنین موتورخانه‌ها، انبارها و تعمیرگاه‌های زیرزمینی و ابزارآلات آنها باید از مصالح و مواد نسوز ساخته شود.

ـ وسایل آتش‌نشانی متناسب با نوع حریق و سطل‌های محتوی ماسه باید به اندازه کافی در تمام قسمت‌های معدن که در آنها مواد سوختنی نگهداری می‌شود موجود باشد. راه‌های ورود هوا که در آنها وسیله نگهداری چوبی به کار رفته، در تمام نقاطی که لکوموتیوها سوختگیری می‌کنند و قسمت‌هایی که به تشخیص مسئول ایمنی احتمال آتش‌سوزی وجود دارد، بایدموجود باشد.

ـ دستگاه‌های آتش‌نشانی که در معدن به کار می‌رود باید از انواع مجاز و متناسب با نوع آتش‌سوزی احتمالی باشد.

ـ در هر جایی که ماسه یا شیرآب وجود دارد باید وسایلی برای انتقال و حمل ماسه و استفاده فوری از آب برای آتش‌نشانی آماده شده باشد.

ـ مسئول معدن موظف است در مورد آتش‌نشانی آموزش لازم را به کارگران خود بدهد تا هر فردی که اولین دفعه متوجه آتش‌سوزی می‌شود در صورت امکان اقدام لازم را برای خاموش کردن آتش آغاز کند.

علیرضا رحیمی ​نژاد