تاریخ هفت هزار ساله ایران در نزدیکی کرج

فرصتی دست داد تا به دعوت میراث فرهنگی استان البرز در کنار اصحاب رسانه بازدیدی از این محوطه داشته باشیم؛ محوطه‌ای که به تپه ازبکی مشهور است. به گفته کارشناسان محوطه باستانی ازبکی یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستان‌شناختی و تحقیقاتی تلقی می‌شود که شواهدی از حضور تمدن در فلات مرکزی ایران را فراهم ساخته است.

در باره اهمیت این محوطه همین بس که از قدیمی‌ترین خشت‌های دست‌ساز بشر در اینجا یافت شده است. زمانی‌که سیدمحمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت، بحث گفت‌وگوی تمدن‌ها را در سازمان ملل مطرح کرد، خشتی از این محوطه را به سازمان ملل اهدا کرد که این روزها در ویترینی در تالار ورودی سازمان ملل قرار دارد.

نام این محوطه از نام روستای آن (روستای ازبکی) گرفته شده است. ظاهرا نام این روستا در دوران صفوی یوز بیگی بوده که با گذشت زمان به اوز بیگی و سپس به ازبکی تغییر نام یافت.

تپه اصلی این محوطه نیز ازبکی نامگذاری شده و تعدادی از تپه‌های اقماری این محوطه‌ اسامی ترکی دارد: یان‌تپه به معنای (تپه کناری)، گوموش تپه به معنای (تپه نقره‌ای)، جیران‌تپه به معنای (تپه آهو ماده)، مارال تپه به معنای (آهوی نر) و دوشان تپه به معنای (تپه خرگوش).

محوطه باستانی ازبکی مهر سال 1352 به شماره 955 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. باوجود این تا اواخر دهه 70 اقدام چندانی برای کاوش و بررسی‌های دقیق این محوطه صورت نگرفت تا این‌که در فاصله سال‌های 80 تا 84 این محوطه در پنج فصل از سوی دکتر یوسف مجید‌زاده کاوش شد.

با این همه، محوطه ازبکی در ملکی شخصی واقع شده و بدون هماهنگی با میراث فرهنگی نمی‌توان از آن بازدید کرد.

دور تا دور این محوطه دیوارکشی شده‌ و برای دیدن آن نخست باید از دروازه‌ای عبور کرد که شما را به زمین‌های کشاورزی و باغ‌های مختلف هدایت می‌کند و پس از آن تپه هویدا می‌شود؛ تپه‌ای‌ که اطرافش پر است از خرده‌سفال‌هایی که قدمتی 7000 ساله دارند. نخستین پرسشی که به ذهن می‌رسد این است که چگونه محوطه‌ای باستانی را می‌توان حصارکشی کرد و در آن باغ و استخر ساخت؟

از قرار معلوم تمام محوطه‌های باستانی به دولت تعلق دارد. فرزان احمدنژاد، از کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان البرز در خصوص تپه‌های باستانی می‌گوید: «محوطه‌های باستانی تا آبریزگاه تپه متعلق به ملت است و کسی نمی‌تواند ادعای مالکیت آنها را داشته باشد.»

«در حریم محوطه تپه ازبکی نباید ساخت و ساز کرد و درخت کاشت.» این را ابوالفضل عبیدی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان البرز می‌گوید اما حالا که مالک هم ساخت و ساز کرده و هم درخت کاشته است، چه باید کرد؟ عبیدی که از تعیین حریم تپه ازبکی در امسال خبر می‌دهد، درباره حق سازمان میراث فرهنگی از پیگیری حقوقی این موضوع می‌گوید: «پرونده محوطه باستانی ازبکی در مجامع قضایی در دست پیگیری است و منتظریم تا وضع مالکیت مجموعه مشخص شود.» با همه این تفاسیر، تاکنون مسئولان سازمان در رفت و آمد به محوطه ازبکی با مالک هیچ مشکلی نداشته‌اند. متاسفانه نتوانستیم با مالک زمینی که محوطه در آن قرار دارد، دیداری داشته باشیم و نظر او را در این باره جویا شویم.

نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی تپه ازبکی از سوی یوسف مجیدزاده ـ که ریاست هیأت کاوش‌های باستان‌شناسی جیرفت را در سال‌های گذشته به عهده داشته ـ در دو کتاب منتشر شده است. ظاهرا مطالعات باستان‌شناسی با همان پنج فصل کاوش به نتیجه رسیده و تاکنون نیازی به کاوش جدید احساس نشده است.

در همان کاوش‌ها بقایای دژی مادی در بالای تپه به دست آمد که از دل خاک سر بر آورد. برای حفاظت از بقایای این دژ خشتی، دیوارهای آن را با آجرهایی پوشانده‌اند تا آسیب کمتری به آن وارد شود.

با این همه، آیا اقدام دیگری برای محافظت از این محوطه صورت گرفته است؟ هر چند مالک با درختکاری و ساخت و ساز در این محوطه تا حدودی به آن آسیب رسانده، اما آن‌طور که به نظر می‌آید، قرار گرفتن این محوطه در یک ملک شخصی تا حدودی آن را از گزند تخریب‌های بیشتر مصون داشته است. از سوی دیگر، به گفته عبیدی، یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی به طور مرتب از این محوطه تاریخی بازدید می‌کند و در سه سال گذشته هیچ‌گونه حفاری‌ غیرمجاز در این محوطه صورت نگرفته است.

همچنین برای محافظت از آثار به جا مانده در این محوطه طی دو سال گذشته اعتباری معادل 35 میلیون تومان اختصاص پیدا کرد. عبیدی می‌گوید: «امسال نیز قرار است 50 میلیون تومان به حفاظت و مرمت اختصاص پیدا کند.»

شاید گویاترین چیزی که از چنین محوطه‌هایی به دست می‌آید، آثار باقی‌مانده است که در کاوش‌های علمی کشف می‌شود. متاسفانه ما نتوانستیم این آثار را از نزدیک ببینیم اما اکنون، آثار به دست آمده از این محوطه کجاست؟ آن‌طور که عبیدی می‌گوید، آثار به دست آمده پس از کاوش‌ها به موزه ملی منتقل شد: «نیمی از آثار اکنون در موزه ایران‌باستان و نیمی دیگر در اداره میراث فرهنگی تهران است که با ایجاد موزه البرز می‌توانیم آنها را به استان بازگردانیم.»

مارال‌تپه

مارال‌تپه یکی از تپه‌های اقماری کوتاه در محوطه ازبکی است که ‌حدود 50 متری غرب تپه ازبکی قرار دارد. بقایای اندک بر جای مانده و تدفین‌های گور خمره‌ای کودکان در بخشی از این تپه نشان می‌هد که مارال‌تپه در هر دو دوره هزاره چهارم و سوم مسکونی بوده است. این تدفین‌ها متعلق به افراد کم‌سن و سالی بود که بدن آنها براحتی درون خمره جای می‌گرفت و در بخش مسکونی زیر کف اتاق‌ها به خاک سپرده می‌شدند.

دژ مادی

بنای تقریبا سالمی روی تپه مرکزی محوطه ازبکی قرار دارد که از مهم‌ترین آثار دوره ماد در فلات مرکزی محسوب می‌شود. این بنا ویژگی‌های شاخصی از معماری نخستین فرمانروایان آریایی در ایران را به دست ما می‌رساند.

این دژ دارای 17بخش است: باروی پیرامون دژ، حیاط بزرگ شرقی، انبار جنوبی، تالار بزرگ جنوبی، تالار شمالی در میانه غرب دژ، اتاق بزرگ سکودار، تالار معبد، اتاق نگهبانان، صندوقخانه، تاسیسات آشپزخانه‌ای و دروازه ورود به دژ .

از شواهد به دست آمده می‌توان گفت سقف‌های این دژ شبیه سقف‌های مناطق روستایی با تیر چوبی و لایه ضخیم کاهگل ساخته شده است. این بنا برای سکونت شخصیتی اداری مانند حاکم و فرماندار منطقه ساخته شده بود.

از آثار به دست آمده از دژ مادی می‌توان به سنگ‌های فلاخن برای محافظت از دژ، پیکره سنگی از یک مرد با کلاه مادی، پیکره‌ای از گل پخته، پیه سوز، بالا تنه یک اسب و دو بز کوهی از جنس سفال و ابزار و اشیای فلزی اشاره کرد.

جیران‌تپه

در جیران‌تپه که در جنوب محوطه ازبکی قرار دارد، بقایای سه دوره عمده فرهنگی پیش از تاریخ، عصر آهن و اسلامی شناسایی شد. گورهای متعلق به دوره‌های اسلامی و عصر آهن در لایه‌های سطحی‌تر و بقایای لایه‌های فرهنگی متعلق به دوره‌ای از فرهنگ‌های پیش از تاریخ فلات مرکزی، همزمان با چشمه علی و سیلک، در لایه‌های عمیق‌تر آن شناسایی شده است. وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میلاد و گورستان‌های همزمان با آن در این دوران در جیران‌تپه، محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطه‌های شناخته‌شده عصر آهن تبدیل کرده است.

یان‌تپه

این تپه بیضی شکل با ظاهری بالش مانند در حدود یک کیلومتری غرب تپه مرتفع ازبکی واقع شده است. آثار معماری باقی‌مانده از ملات گل و خشت در این تپه و نحوه چیدمان دیوارها نشان می‌دهد، ساکنان فلات مرکزی ایران در این محوطه، مراحل نخستین معماری خشتی را پشت سر می‌گذراندند و هنوز به رموز و اصول صحیح آن پی نبرده بوده‌اند. وجود پاشنه‌های سنگی در، از آشنایی این مردم با فنون درسازی خبر می‌دهد.

کمیل انتظاری‌/‌ گروه فرهنگ و هنر