همکاری ایران و فرانسه برای تولید عطر و ادوکلن

دانشگاه کاشان در سال 1380 اقدام به اخذ مجوز از وزارت علوم برای ایجاد پژوهشکده اسانس‌های طبیعی کرد. مقدمات به‌گونه‌ای فرام شد تا این پژوهشکده در شهر قمصر که یکی از بهترین شهرها در زمینه تولید گل و گلاب است احداث شود تا سال 1386 کارهای اولیه انجام و ساختمان پژوهشکده و همچنین تاسیسات جانبی مانند باغ گل، باغ گیاه‌شناسی و آزمایشگاه و به‌طور کلی تجهیزات و امکانات اولیه‌ای که لازم بوده فراهم شد و بعد از گذشت یک سال، این مرکز با یک رتبه ارتقا به پژوهشکده تبدیل شد و زیر نظر دانشگاه کاشان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. با دکتر عبدالرسول ابراهیم، رئیس پژوهشکده اسانس‌های طبیعی دانشگاه کاشان درباره فعالیت‌هایی که در این پژوهشکده انجام می‌شود، گفت‌وگو کرده‌ایم.

عمده فعالیت‌های پژوهشکده اسانس‌های طبیعی در چه زمینه‌ای است؟

پژوهشکده‌ای با این نام در کشور منحصربه‌فرد است؛ البته پژوهشکده‌های دیگری تحت عنوان پژوهشکده گیاهان دارویی در کشور وجود دارد، اما این مرکز تنها پژوهشکده اسانس‌های طبیعی در سطح کشور است و به‌طور تخصصی روی اسانس‌ها و عرقیات گیاهی کار می‌کند.

فعالیت این پژوهشکده دقیقا با رشد و ارتقای کشت و صنعت گل‌محمدی به‌عنوان اولویت اول و دیگر گیاهان معطر و اسانس‌داری که در کشور به صورت بومی یا وارداتی کشت می‌شود، در ارتباط است.

تلاشمان این است که رشد گیاهان معطر و اسانس‌دار را با توجه به وضع و شرایطی که در سطح دنیا وجود دارد، ارتقا دهیم. مردم ما کمتر اطلاع دارند که تجارت جهانی اسانس خام؛ یعنی اسانسی که فرآوری نشده و به محصول نهایی تبدیل نشده است، در سال حدود 12ـ10 میلیارد دلار است. کشورهایی مانند برزیل، هند، چین، آمریکا، انگلستان و ژاپن از جمله کشورهایی هستند که در تولید اسانس، البته نه اسانس گل محمدی بلکه اسانس دیگر گیاهان‌ فعال هستند.

وقتی اسانس فرآوری شده و در تولید محصولاتی مانند لوازم آرایشی و بهداشتی، عطر، دارو یا مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا 40 برابر ارزش افزوده ایجاد می‌کند؛ یعنی صنعتی است که بسیار درآمدزاست. کشور ما با توجه به تنوع اقلیمی و آب و هوای متنوعی که دارد، می‌تواند در این زمینه جایگاه بسیار خوبی داشته باشد؛ البته با توجه به این که ما در این زمینه سنتی عمل کرده‌ایم و خیلی علمی کار نکرده‌ایم در این حوزه در مقایسه با دیگر کشورها خیلی عقب بوده‌ایم. اکنون فعالیت‌های پژوهشکده اسانس در همین جهت برنامه‌ریزی شده تا بتواند وضع کشت و صنعت گیاهان معطر و اسانس‌دار کشور را از وضع سنتی به شکل امروزی و مدرن درآورد تا بازدهی بیشتری برای کشور به ارمغان آورد.

آیا علاوه بر فعالیت در زمینه تحقیقات و دستیابی به دانش فنی نیز پیشرفتی داشته‌اید؟

یکی از خلأهای مهم کشور در این زمینه ادوات فرآوری یا به عبارتی صنایعی است که بتواند از گیاه خام اسانس بگیرد یا از این گیاهان عرقیات استحصال کند. پژوهشکده اسانس در این زمینه فعالیت جدی داشته است و اکنون خط کامل فرآوری گل محمدی که ابتکار جدیدی است در ایران وجود دارد و توان تولید آن را هم داریم. این ادوات نخستین بار حدود 9 سال پیش در فرانسه تولید شده است؛ یعنی علاوه بر این که انتقال تکنولوژی انجام شده و اکنون این دستگاه در داخل کشور و در شهر کاشان ساخته می‌شود. در دیگر گیاهان و نمونه‌های علفی اسانس‌دار بجز گل محمدی سازوکار استخراج اسانس متفاوت است.

در این زمینه هم مطالعاتی انجام شده و سیستم نوین استخراج اختصاصی برای این گروه از گیاهان هم در منطقه ساخته شده است و نمونه‌های بعدی هم در حال ساخت است که امکان تولید انبوه در حد نیاز کشور نیز وجود دارد.

از گذشته‌های دور در طب سنتی استفاده از اسانس‌های گیاهی به‌عنوان یک روش درمانی مطرح بوده است. شما در تحقیقات خود چه اندازه از طب سنتی کمک می‌گیرید؟

دقیقا همین‌طور است، وقتی گیاهی در منطقه‌ای به عنوان دارو مطرح و شناخته شده به این معنی است که نسل‌های متمادی این دارو را مصرف کرده و اثر و نتیجه آن را دیده‌اند. ما اگر در ابتدای کار یک گیاه ناشناخته‌ای داشته باشیم و یک داروی شیمیایی را در آزمایشگاه بسازیم در هیچ شرایطی مجاز نیستیم این دارو را روی انسان‌ آزمایش کنیم. ابتدا باید مدل‌های آزمایشگاهی وجود داشته باشد که اثر این دارو را اثبات کرده و عوارض آن را مشخص کند تا بتوانیم مجوز استفاده از این دارو برای درمان انسان‌ را داشته باشیم.

وقتی دارویی در یک منطقه به‌صورت سنتی مصرف می‌شود‌ به این معناست که مردم ساکن این منطقه از 500 یا هزار سال پیش این دارو را مصرف می‌کرده‌اند و اثر آن را دیده‌اند و مطمئن هستند که عارضه جدی ندارد. این مبنای خوبی است که بدانیم می‌توانیم از داخل این گیاه ماده موثره یا به اصطلاح مولکول شفابخش را که موجب این اثر می‌شود جدا کرده و بیرون بیاوریم و با استفاده از ابزارهای امروزی ساختار آن را شناسایی و بعد این ساختار را بهبود و توسعه دهیم و اثرگذاری آن را در بدن مورد بررسی قرار دهیم. به این ترتیب می‌توانیم این ماده موثره را توسعه دهیم تا داروهایی با کیفیت بهتر یا اثر قوی‌تر و عوارض کمتر تهیه کنیم؛ در حالی که الهام اولیه ما همان طبیعت است؛ یعنی اساس کار ما دارویی است در نسل‌های گذشته که از طبیعت به‌دست آمده و امروزه اثر آن برای ما به اثبات رسیده و ما باید این اثر را به ماده‌ای که در داخل گیاه است نسبت داده و این ماده را جداکنیم.

آیا شما در زمینه اثرات اسانس‌ها در درمان بیماری‌ها هم در این پژوهشکده تحقیقاتی انجام داده‌اید؟

ما مجموعه‌ای از کارهای تحقیقاتی را دنبال می‌کنیم که یکی از این تحقیقات بررسی اثرات ضدسرطانی اسانس‌ها و داروهای گیاهی است. ابزارهایی داریم که می‌توانیم به کمک آنها اثرات ضدسرطانی اسانس‌ها را بررسی کنیم. همچنین با توجه به این که بعضی از بیماری‌ها ناشی از اکسیداسیون در بدن است از ابزارهایی برای سنجش اثرات آنتی‌اکسیدان‌ها هم استفاده می‌کنیم. اگر موادی به‌عنوان آنتی‌اکسیدان وجود داشته باشند، می‌توانیم با استفاده از آنها از بیش از 200 بیماری که ناشی از واکنش‌های اکسیداسیون و احیا در بدن است پیشگیری کنیم. ما در این پژوهشکده آزمایش‌هایی را انجام می‌دهیم که اثرات ضداکسیدان اسانس‌ها و گیاهان دارویی را بررسی می‌کند. همچنین می‌توانیم در این پژوهشکده اثرات ضدمیکروبی بعضی از گیاهان را نیز مورد بررسی کنیم که مشخص می‌کند در گیاهی ماده ضدمیکروبی وجود دارد یا خیر و اگر وجود دارد تاثیرگذاری آن چگونه است و چطور می‌توان از آن استفاده کرد.

شما در صحبت‌هایتان به این نکته اشاره کردید که پایه صنعت عطرسازی در دنیا اسانس گل ‌محمدی است. چرا با وجودی که ما به این گنج دسترسی داریم، در صنعت عطرسازی حرفی برای گفتن نداشته‌ایم؟

متاسفانه مشکل بزرگ و اصلی کشور ما مشکل مادی و دسترسی به ابزار و امکانات لازم برای این کار نیست بلکه در حقیقت مشکل دسترسی نداشتن به دانش فنی لازم برای این کار است. یعنی نیاز است که ما دانش تولید این محصول را به‌دست آوریم. البته تولید عطر و دانش این کار، همیشه یک راز بوده و شرکت‌هایی که تولیدکننده عطر هستند، حاضر نمی‌شوند براحتی فرمولی را که برای تولید عطر به‌دست آورده‌اند در اختیار دیگران قرار دهند؛ اما امتیاز کشور ما این است که ما می‌توانیم ماده اولیه مورد نیاز آنها را تهیه کنیم؛ یعنی یک ارتباط دوطرفه می‌تواند وجود داشته باشد. ما می‌توانیم تولیدکننده ماده اولیه مورد نیاز آنها باشیم و در مقابل از آنها فناوری تولید عطر را دریافت کنیم. این پیشنهاد مورد قبول بعضی از شرکت‌ها ازجمله شرکت‌های فرانسوی که با آنها مذاکراتی داشته‌ایم، قرار گرفته است و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک بتوانیم این ارتباط را به شیوه‌ای برقرار کنیم که دانش فنی تولید عطر را به‌دست آوریم. به این ترتیب این احتمال وجود دارد که بتوانیم روزی عطرهای باکیفیتی را در داخل کشور تولید کنیم.

ردپای اسانس، از صنایع غذایی تا عطرسازی

وقتی صحبت از اسانس می‌شود، نخستین چیزی که به ذهن می‌رسد این است که این ماده می‌تواند فقط در صنعت عطرسازی کاربرد داشته باشد، اما جالب است بدانید در زمینه‌های متنوعی از اسانس‌های گیاهان استفاده می‌شود. حتما دیده‌اید که در مراسم عزاداری گلاب توزیع می‌کنند. تحقیقات انجام شده از سوی محققان نشان داده است استفاده از اسانس گل‌محمدی که به عنوان گلاب آن را می‌شناسیم، علاوه بر کاربرد معنوی که دارد، می‌تواند داروی ضدافسردگی باشد. استفاده از گلاب در مراسم عزاداری هم می‌تواند با توجه به این ویژگی تسلی‌دهنده افرادی باشد که عزیزی را از دست داده‌اند. شرکت‌های دارویی از این خاصیت برای تولید داروهای ضدافسردگی بهره می‌گیرند. یکی از شرکت‌های داروسازی در داخل کشور، از اسانس گل محمدی قطره‌ای را تولید می‌کند که به‌عنوان داروی ضدافسردگی در داروخانه‌ها عرضه می‌شود. این از جمله کاربردهای دارویی اسانس‌هاست. علاوه بر این می‌توان از اسانس گیاهان معطر به‌عنوان افزودنی غذایی استفاده کرد؛ به‌عنوان مثال اگر دقت کرده باشید در بسیاری از صنایع غذایی و خوراکی مانند شیرینی‌پزی و تولید بستنی از گلاب استفاده می‌شود که حاوی اسانس گل محمدی است. می‌توان به جای گلاب از خود این اسانس که کیفیت بهتر و کارایی‌های متنوعی دارد، استفاده کرد. به این ترتیب می‌توان در تهیه کیک و به‌طور کلی انواع خوراکی‌هایی که به‌عنوان بیسکویت، کیک و شیرینی تولید می‌شود از اسانس استفاده کرد که در کشور ما کمتر به آن توجه شده است. اکنون در بعضی از صنایع مانند بستنی‌سازی و تولید گز از گلاب به عنوان یکی از مواد اولیه اصلی استفاده می‌شود که می‌توان به جای آن از اسانس که در مقایسه کیفیت بهتری دارد، استفاده کرد. گلاب مستعد آلودگی میکروبی است و نگهداری آن دشوار است و هزینه زیادی دارد؛‌ اما استفاده از اسانس حتی در مقدار کمتر می‌تواند اثر مشابهی داشته باشد. از اسانس در صنایع داروسازی به‌عنوان چاشنی و مکمل استفاده می‌شود. در بسیاری از داروها، داروی اصلی ماده شیمیایی دارویی است و از اسانس به‌عنوان ماده کمکی استفاده می‌شود. برای مثال شربت معده بوی نعنا دارد که این بو ناشی از اسانسی است که در تهیه دارو به کار رفته است. این اسانس اثر ضدنفخ دارد و به بهبود اثر داروی شیمیایی کمک می‌کند. در همه صنایع آرایشی و بهداشتی از انواع اسانس‌ها و بویژه اسانس گل‌محمدی به‌عنوان ماده خوشبوکننده استفاده می‌شود.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش