نمایش ‌آتش‌ «ربا» در سریال‌های تلویزیونی

در این دو سریال مخاطب زندگی و مناسبات آدم‌هایی را تماشا می‌کند که هر کدام به دلایل مختلف دست به نزول می‌زنند و با پول ربا سعی در حل مشکلاتشان دارند، اما در روند داستان، ضمن اشاره به ابعاد و تبعات این گناه بزرگ، چگونگی تاثیر پول نزول بر زندگی این شخصیت‌ها و ایجاد مصائب و دشواری‌های متعدد و پی‌درپی به نمایش در می‌آید.

مثل قصه‌های قرآنی

با نمایش سریال‌های مدینه و فاخته، مخاطبان این امکان را دارند که ضمن تماشای یک اثر داستانی و همذات‌پنداری با شخصیت‌های سریال در موقعیت‌های مختلف عواقب گرفتن پول ربا را درک و تجربه کنند.

حجت‌الاسلام والمسلمین علی اسماعیلی معتقد است یکی از بهترین راه‌های طرح مفاهیم دینی، پرداختن به آنها در قالب قصه است.

وی در این باره می‌گوید: اگر نگاهی به آیات قرآن کریم بیندازیم، متوجه می‌شویم که بسیاری از آنها در قالب داستان طرح شده‌اند. بسیاری از سوره‌های قرآن قصه هستند و داستان‌های زندگی پیامبران و سرنوشت اقوام را روایت می‌کنند. این کارشناس رسانه معتقد است حلاوت و جذابیت قصه باعث می‌شود که خداوند درس‌های زندگی را در همین قالب به بندگانش ارائه کنند.

حجت‌الاسلام اسماعیلی اضافه می‌کند: روایات متعددی داریم که نشان می‌دهد پیامبر بزرگ اسلام و ائمه نیز بسیاری از آموزه‌های دینی را در قالب داستان با پیروان خود در میان می‌گذاشتند.سریال‌های ماه رمضانی علاوه بر این‌که از بهترین قالب ارائه پیام یعنی داستان‌گویی برخوردار هستند، این امکان را دارند که در بهترین ماه سال با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند.

اسماعیلی با تاکید بر این نکته توضیح می‌دهد: گرچه تلویزیون به عنوان یک رسانه فراگیر همیشه این شانس را دارد که روی جمع زیادی از افراد جامعه تاثیر بگذارد، اما در ماه رمضان مخاطبان رسانه پذیرش بیشتری درباره آموزه‌های دینی دارند.

این کارشناس دینی با اشاره به کاهش چشمگیر آمار جرایم در ماه رمضان می‌گوید: از آمارهای ارائه شده از سوی قوه قضاییه و نیروی انتظامی می‌توان به این برداشت رسید که میزان توجه به آموزه‌های دینی و دینداری در ماه مبارک رمضان بیشتر از همیشه است. درنتیجه مخاطبان آمادگی بیشتری برای پذیرش پیام‌های سریال‌های ماه رمضانی دارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیلی با ارزشمند دانستن تلاش برنامه‌سازان تلویزیون برای طرح مفاهیم دینی، سیروس مقدم و سعید نعمت‌الله را از کارگردان‌ها و نویسندگانی برشمرد که نگاهی ظریف و زیبا به مفاهیم دینی دارند و در سکانس‌های متعدد با نمایش دیدگاه‌های مختلف مخاطب را به برداشت درست از این مفاهیم هدایت می‌کنند.

وی می‌افزاید: در سریال مدینه می‌بینیم که چطور افراد با سهل‌انگاری و توجیه کردن، دست به گناه می‌زنند و نزول می‌کنند در حالی که از پیامبر اکرم روایت داریم هر کسی پول ربا بگیرد، گناهش اشد گناهان است.

این کارشناس رسانه‌ای در پایان تاکید می‌کند: انتخاب مفاهیم قرآنی به عنوان پیام‌های رسانه‌ای، پرداختن به آنها در قالب سریال که قالبی جذاب و گیراست و ارائه آن در ماه رمضان که مخاطب بالاترین سطح پذیرش را دارد، می‌تواند سریال‌های مدینه و فاخته را به موثرترین ابزار فرهنگسازی درباره مسائل دینی بدل کند.

از جنس قصه‌های ناگفته

قصه‌گویی عمری به درازای عمر بشر دارد و بعد از این همه قرن قصه تازه‌ای برای گفتن نمانده است، اما هر قصه‌‌ای حتی اگر براساس مفاهیم و آموزه‌های دینی باشد که بارها در کتب مقدس به آنها اشاره شده، در یک بستر و روایت متفاوت تازگی خواهد داشت.

علیرضا کاظمی‌پور که تقریبا بیشترین تعداد سریال‌های ماه رمضان به قلم او نوشته شده‌اند، عقیده دارد که در مقایسه با بسیاری مفاهیم، درباره آموزه‌های دینی و بویژه براساس اشارات قرآن کریم، فیلم و سریال خیلی کم ساخته شده و این بستر برای ساخت آثار نمایشی کاملا مهیا و آماده است.

کاظمی‌پور که نگارش فیلمنامه‌هایی چون گمگشته، فقط به خاطر تو، او یک فرشته بود و میوه ممنوعه را در کارنامه دارد، درباره فیلمنامه‌نویسی براساس آموزه‌های دینی و موضوعاتی چون رباخواری می‌گوید: خوشبختانه چندسالی است تلویزیون در ماه مبارک رمضان به مخاطبان خود سریال ارائه می‌کند و مدیران تلویزیون به این نتیجه رسیدند که خوب است روزه‌داران بعد از یک روز روزه‌داری، شب‌ها به تماشای سریال بنشینند یا از دیدن سریال‌های آموزنده لذت ببرند یا کارهای طنز ببینند و شاد شوند.

وی معتقد است با این تصمیم مدیران تلویزیون بستری مناسب برای ارائه پیام‌های دینی و مفاهیم مذهبی به وجود آمد که خیلی کم به آن پرداخته شده است. ما چند سریال سراغ داریم که موضوع آنها ربا خواری باشد؟ یا چند سریال درباره دیگر گناهانی که عواقب و نتایج آنها در قرآن و روایات تشریح شده، ساخته شده است؟ ممکن است در برخی آثار به‌صورت ضمنی به آنها اشاره شده باشد، اما کمتر این مفاهیم موضوع محوری یک سریال بوده‌اند.

این نویسنده فیلمنامه به سریال او یک فرشته بود، اشاره می‌کند که برای اولین بار شیطان را به صورت مجسم در ظاهر یک انسان به نمایش می‌گذاشت و توضیح می‌دهد: ساختن سریال درباره این موضوعات دشواری‌های زیادی دارد، چون درباره برخی مسائل یا درباره این‌که در رسانه طرح شوند یا نه یا درباره این‌که به چه شکل نمایش داده شوند، اختلاف‌نظرهای زیادی وجود دارد و فیلمنامه‌نویس مسئولیت حساسی بر دوش دارد.

کاظمی‌پور درباره تاثیرگذاری این سریال‌ها می‌گوید: من به عنوان نویسنده امیدوارم سریالی که می‌سازم بر مخاطب تاثیر بگذارد، اما نمی‌توانم نظر قطعی بدهم. مرکز پژوهش‌های سازمان می‌تواند در این باره تحقیق کنند و به نتایج آماری درستی برسد. من در مقام نویسنده همین که می‌شنوم همزمان و براساس آموزه‌های سریالی مانند کمکم کن، یک خانواده تصمیم می‌گیرد اعضای دخترش را به چند نفر هدیه کند و به آنها زندگی دوباره ببخشد، شاد می‌شوم و احساس می‌کنم کارم را انجام داده‌ام.

پیام زیبا، روایت زیبا

مفاهیم دینی از جمله رباخواری از مقولاتی نیست که مردم با آن آشنایی نداشته باشند و طرح آنها در سریال‌های تلویزیونی عمدتا به منظور تعمیق آگاهی مخاطبان رخ‌می‌دهد و در درازمدت می‌توانند تاثیرات اجتماعی متعددی داشته باشند.

طیبه میرزا اسکندری، کارشناس علوم اجتماعی دراین‌باره می‌گوید: این آموزه‌ها در جامعه دین‌مدار ما ناشناخته نیستند و مثلا مردم می‌دانند که ربا از نظر دین مردود است، اما این‌که در مناسبات اقتصادی این اتفاق می‌افتد به میزان درک و دریافت آنها مربوط است.

این جامعه‌شناس عقیده دارد: برای ایجاد درک درست و دقیق و جاافتادن مفاهیم دینی لازم است برنامه‌سازان ظرایف متعددی را رعایت کنند. به عنوان نمونه سریال‌های ماه رمضانی بستر مناسب‌تری برای ارائه این مفاهیم هستند و پرداختن به آنها در این سریال‌ها با استقبال بیشتری روبه‌رو خواهد شد.

یکی دیگر از ظرایفی که میرزا اسکندری به آنها اشاره می‌کند، جامعه مخاطبان هر سریال است. وی می‌گوید: تماشاگران سریال عمدتا بخش عمده‌ای از قشر متوسط جامعه هستند و مثلا درباره مقوله‌ای مانند ربا چیزی که باید به آن اشاره شود، گرفتن ربا است نه دادن پول ربا. چون احتمال این‌که رباگیرندگان جزو این قشر از مخاطبان باشند بیشتر است تا این‌که ربادهندگان در این قشر قرار بگیرند. خوشبختانه در سریال مدینه می‌بینیم که بر این بخش توجه بیشتری شده است.

میرزا اسکندری ارائه آثار باکیفیت در این زمینه را یکی دیگر از این ظرایف می‌داند و توضیح می‌دهد: لازم است در سریال‌هایی که به این موضوعات اختصاص دارد، خلاقیت‌های قابل توجهی را شاهد باشیم. این سریال‌ها باید از سطح کیفی بالایی برخوردار باشند و تصویر درستی از جامعه را بازنمایی کنند چون در غیر این صورت مخاطب یا سریال را تماشا نمی‌کند یا با آن احساس نزدیکی و همذات‌پنداری نخواهد داشت.

وی تاکید می‌کند: عوامل اجتماعی و فرهنگی متعددی دست به دست هم می‌دهد تا مساله‌ای مانند رباخواری در جامعه بروز می‌کند. بنابراین یک سریال تلویزیونی به تنهایی نمی‌تواند در حل این معضل نقش زیادی داشته باشد و باید به بهترین و تاثیرگذارترین شکل ارائه شود تا سهمی در این باره ایفا کند، اما سریال‌های خوب از بهترین راه‌های فرهنگسازی هستند؛ زیرا سریال از جذاب‌ترین گونه‌ها در پرمخاطب‌ترین رسانه کشورمان است و این یعنی یک بستر مناسب و آماده برای طرح راهکارهای موجود.