نادرترین پروانه‌های جهان

نوادر روزگار

از میان پروانه‌های شناخته شده در جهان، دو گونه به نام‌های ملکه الکساندرای بال پرنده‌ای (Ornithoptera‌/‌alexandrae) و ریچموند بال پرنده‌ای (O.richmondia) گونه ‌های بسیار نادر و در معرض خطر انقراض هستند. جنس موسوم به بال پرنده‌ای‌ها (Ornithoptera) شامل برخی از بزرگ‌ترین و زیباترین پروانه‌های جهان است که از بخش‌های جنوبی آسیا تا استرالیا پراکنش دارند. تعداد زیادی از اعضای این نوع اکنون در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی قرار دارند اما متاسفانه این مساله نتوانسته مانع خرید و فروش غیرقانونی برخی مجموعه‌داران شود. خوشبختانه در کشورهایی همچون گینه نو بتازگی طرح‌های مدیریتی جدیدی به منظور حفاظت از این گونه‌ها اجرا شده که موفقیت‌های شایانی نیز کسب کرده است.

تغییراتی که به دست بشر رقم می‌خورد

برخی گونه‌های پروانه‌ بال پرنده‌ای آن‌قدر به بهانه بهای گزاف‌تر توسط خریداران مختلف به شکل قانونی و غیرقانونی دست به دست می‌شوند که بنا به گفته دانشمندان شاید روزی دیگر هیچ یک از اعضای این جنس زیبا و منحصربه‌فرد روی کره زمین باقی نماند. مبحث انقراض پروانه‌ها موضوع بسیار پیچیده‌ای است و به همین دلیل برخی دانشمندان استفاده از واژگانی همچون کمیاب شدن گونه یا لکه‌ای شدن جمعیت را صحیح‌تر می‌دانند. اما درخصوص برخی گونه‌ها از جمله ملکه الکساندرا و ریچموند بال پرنده‌ای، شرایط به حدی تاسف آور است که اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی تنها واژه مناسب برای آنها را در معرض خطر انقراض تشخیص داده است.

بزرگ‌ترین پروانه‌های جهان

گونه موسوم به ملکه الکساندرای بال پرنده‌ای از پاپوای گینه نو نه تنها یکی از نادرترین، بلکه بزرگ‌ترین پروانه جهان است که طول بال آن به حدود 5 /27 سانتی‌متر می‌رسد. گونه دیگر موسوم به پروانه بال پرنده‌ای ریچموند از کشور استرالیا یکی از کوچک‌ترین اعضای این نوع است که پهنای بال آن به 15 سانتی‌متر می‌رسد. واژه بال پرنده‌ای به واقع صفتی است که به‌واسطه ابعاد و شکل خاص بال‌ها به این پروانه‌ها اطلاق شده است. روایت‌هایی وجود دارد مبنی بر این‌که شکارچیان گاهی این پروانه‌ها را با پرنده اشتباه گرفته و به آنها تیراندازی می‌کنند.

ویژگی‌های ظاهری و رفتاری

رنگ‌بندی و اندازه‌های جنس نر و ماده در دو گونه موسوم به ملکه الکساندرا و ریچموند، همانند دیگر اعضای جنس بال پرنده ای‌ها (Ornithoptera) با یکدیگر تفاوت دارد. رنگ بال نرهای ملکه الکساندرا معمولاً ترکیبی از آبی، سبز، طلایی و سیاه است، در حالی که رنگ بال نرهای ریچموند سایه‌های سبز و سیاه همچون رنگین کمان دارد. در مقابل رنگ ماده‌های هر دو گونه (ملکه الکساندرا و ریچموند) قهوه‌ای تیره همراه با نقطه نقطه‌های سفید و کرم رنگ است. ماده‌های بال پرنده‌ای معمولا بزرگ‌تر از همتاهای نر هستند در حالی که رنگ‌بندی آنها در مقام مقایسه آن‌قدرها منحصربه‌فرد نیست. پروانه‌های بال پرنده‌ای اغلب خود را با زندگی در زیستگاه‌های جنگلی سازگار کرده‌اند. این زیستگاه‌های بی‌نظیر گاه و بیگاه پذیرای گل‌های متفاوتی می‌شوند که می‌تواند شهد کافی برای تغذیه پروانه‌های بالغ تامین کند. پروانه‌های نر بالغ تنها درختان بلند را به‌عنوان قلمرو برمی‌گزینند و از آن در برابر دیگر همنوعانشان دفاع می‌کنند. اما پروانه‌های ماده با گشت زنی مداوم میان درختان جنگل‌های حاره‌ای، انواع خاصی از درختان تاک را برای تخمگذاری انتخاب می‌کنند.

رشته‌های درهم تنیده

کرم‌های ابریشم ملکه الکساندرا انحصارا از گونه‌ای درخت تاک به نام Aristolochia‌/‌dielsiana تغذیه می‌کنند که در منطقه پاپوا گینه نو و ایالت اورو یافت می‌شود. اما چرا این منطقه زیستگاه یکی از نادرترین پروانه‌های کره زمین است ؟ تحقیقات نشان می‌دهد خاک ایالت اورو به‌واسطه حضور آتشفشان‌ها غنی از فسفات است. فسفات عامل اصلی شکوفایی گونه‌های منحصربه‌فرد تاک از جمله Aristolochia‌/‌dielsiana قلمداد می‌شود و به همین دلیل پراکنش این گونه در این منطقه زیاد است. در مقابل، لاروهای پروانه ریچموند از دو گونه دیگر تاک تغذیه می‌کنند. گونه اول موسوم به A.praevenosa نام دارد و اغلب در زمین‌های پایین دست جنگل‌های حاره‌ای یافت می‌شود. گونه دوم نیز موسوم به A.deltantha است و در ارتفاعات 800متری و در مرز میان کوئینزلند و نیوساوت ولز رشد می‌کند. دانشمندان باور دارند بقای پروانه‌های الکساندرا وریچموند در واقع به همین رشته‌های درهم تنیده طبیعی وابسته است. ساده سازی طبیعت به دست انسان و تخریب زیستگاه، عاملی است که درست برخلاف مسیر عادی طبیعت و در راستای گسستگی این رشته‌های درهم تنیده گام برمی‌دارد.

برنامه‌های حفاظتی

تمام پروانه‌های بال پرنده‌ای در فهرست کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری، در خطر انقراض (سایتیس) قرار دارند و در نتیجه خرید و فروش آنها از نظر قوانین بین‌المللی ممنوع است. اما این تجارت پرسود، طرفداران خاص خود را دارد که معمولا حاضرند در بازارهای سیاه به ازای هر یک ملکه الکساندرای بال پرنده‌ای بیشتر از 500 دلار پرداخت کنند.

پروانه شناسان معتقدند برنامه‌های حفاظتی هنوز جایگاه اصلی خود را برای حفاظت از این پروانه‌های کم نظیر پیدا نکرده‌اند.

یکی دیگر از عوامل کاهش قابل ملاحظه جمعیت این گونه‌ها به استثنای قاچاق، تخریب زیستگاه و نابودی گیاهانی است که این پروانه‌ها برای تغذیه به آنها وابسته‌هستند.

به‌عنوان مثال، Aristolochia یک نمونه از درختان حاره‌ای و مطبوع نظر پروانه‌های بال پرنده‌ای است که در حال حاضر پراکنش آن به شکل تاسف آوری لکه‌ای و محدود شده است. (ضمیمه سیب)

مترجم: فرناز حیدری

منبع: iucnredlist.org