ادامه حیات با آتش‌سوزی‌های طبیعی

آب و هوای گرم و خشک، باد، بوته‌ها و علف‌های خشک پای درختان نه‌تنها جرقه این شعله‌های غیرقابل کنترل را روشن می‌کند ، بلکه همچون سوخت لحظه به لحظه بر دامنه بحران می‌افزاید. این روزها پیشرفت زیادی در عرصه مهار آتش‌سوزی‌های جنگلی به دست‌آمده است. با این حال، برخی متخصصان تخمین زده‌اند در سال‌های اخیر و با توجه به مسائلی نظیر تغییرات اقلیمی، وسعت زمین‌های نابود شده و سوخته در ایالات متحده به مرز 3.6 میلیون هکتار رسیده و در کشورهای اروپایی نظیر اسپانیا نیز شرایط نسبتا مشابهی وجود دارد. تحقیقات سال 1391 نشان می‌داد بیشتر از 65 درصد مناطق مهم حفاظت‌شده اسپانیا به‌دلیل آتش‌سوزی‌های مهارناپذیر دستخوش آسیب‌های غیرقابل جبرانی شده‌است. مساله اینجاست که این آتش‌سوزی‌ها به اندازه‌ای قدرتمند است که می‌تواند تنها ظرف چند دقیقه هر چه در مسیر آنها وجود دارد اعم از درخت، بوته، خانه و حتی انسان را در کام نیستی فرو ببرد. تازه‌ترین تحقیقات حاکی از آن است که انسان در این سناریوی دهشتناک بیشترین درصد آسیب‌پذیری را دارد در حالی که در مقابل برخی گونه‌های جانوری و حتی برخی گیاهان به واسطه تکامل و سازگاری با شرایط محیطی توانسته‌اند تاحدی ضریب مقاومت خود را بالا ببرند یا حتی از آن منفعت ببرند. شواهد مستندی وجود دارد مبنی بر آن‌که بیشتر حیوانات و ارگانیسم‌ها بعد از وقوع چنین بحران‌هایی رفته‌رفته سازگاری‌های لازم برای ادامه بقا را کسب می‌کنند.

سازگاری‌های رفتاری، رمز بقا

مازِیکا سولیوان، استادیار دانشگاه ایالتی اوهایو می‌گوید حیات وحش در مناطقی همچون ایالت‌های اورگان و واشنگتن ارتباط دائم و طولانی‌مدتی را با آتش تجربه کرده‌اند و شاید بتوان گفت در این نواحی خاص جغرافیایی، آتش جزئی از طبیعت شده است. دکتر سولیوان به‌عنوان یک متخصص اکولوژی اکوسیستمی موضوع را این‌طور تشریح می‌کند: «برخی شکارچیان نظیر عقاب‌ها عادت کرده‌اند به حیوانات در حال گریز از آتش همچون یک غذای مختصر اما مفید نگاه کنند. خرس‌ها، راکون‌ها و دیگر پرندگان شکاری در حین آتش‌سوزی اغلب فرصت ایده‌آلی برای یافتن غذا پیدا می‌کنند و این نوعی سازگاری رفتاری است.» علاوه بر این زمانی که آتش‌سوزی آغاز می‌شود، حیوانات یک جا نمی‌نشینند و منتظر غلبه آتش‌سوزی نمی‌شوند. پرندگان پرواز و تلاش می‌کنند خود را از محیط دور کنند. پستانداران فرار می‌کنند، دوزیستان و دیگر موجودات کوچک‌تر شروع به حفاری کرده، خود را زیر خاک پنهان می‌کنند. عده‌ای به آب پناه می‌برند، عده دیگر خود را زیر سنگ مخفی می‌کنند. حتی دیده شده برخی حیوانات بزرگ‌تر نظیر گوزن‌های شمالی به نهرها و رودخانه‌ها پناهنده شده‌اند. گابریل دِائوستاچیو یکی از آتش‌نشان‌های باسابقه استرالیایی است. وی می‌گوید بیشتر حیوانات هنگام آتش‌سوزی در محیط دیده نمی‌شوند اما این قاعده استثنا‌هایی نیز دارد. وی مشاهده یک خرگوش سوخته با پوست آماس‌کرده را یکی از دردناک‌ترین تجارب خود بر‌می‌شمرد. اغلب جانوران بالاخص بی‌مهرگان سریع‌تر از شعله‌ها هستند و زودتر خود را از محیط دور می‌کنند. دائوستاچیو منظره جنگل را در حین آتش‌سوزی همچون محیطی پرازدحام توصیف کرد که هر موجود در آن حداکثر تلاش خود را برای فرار می‌کند.

عکس‌العمل‌ هنگام آتش‌سوزی

همان‌طور که پیشتر گفته شد، زمانی که شعله‌های مهیب آتش زبانه می‌کشد و در محیط پخش می‌شود؛ برخی حیوانات فرار می‌کنند، برخی دیگر هلاک می‌شوند و برخی نیز مهارت‌های تازه‌ای می‌آموزند که می‌تواند در آینده برای آنها مفید واقع شود. گابریلدِائوستاچیو ـ آتش‌نشان ـ معتقد است این معادله‌ همیشه برنده و بازنده دارد. حیواناتی که نمی‌توانند سریع فرار کنند یا آنهایی که نمی‌توانند پناهگاه مناسب را پیدا کنند، طبعا محکوم به فنا هستند چرا که آتش و دود آنها را در کام خود خواهد کشید. تمام خزندگان قادر به فرار نیستند. حیوانات جوان و کوچک‌تر نیز بیشتر از دیگران در معرض خطر هستند. این را هم باید در نظر داشت که تمام استراتژی‌های حیات‌وحش هنگام بروز بحران مثمر ثمر واقع نخواهد شد. کوالاها یکی از ساده‌ترین مثال‌هایی هستند که می‌توان به آنها اشاره کرد. این حیوان اغلب عادت دارد هنگام ترس از درخت بالا رود، اما هنگام آتش‌سوزی این‌کار استراتژی چندان خوبی نیست چرا که ممکن است درخت در اندک زمانی طعمه حریق شود.

گرما نیز می‌تواند کشنده باشد. این مساله در مورد قارچ‌هایی که در زیرزمین مدفون، شده‌اند هم مصداق دارد. جین اسمیت یک قارچ‌شناس که با سازمان جنگل‌بانی ایالت اورگان همکاری می‌کند. توانسته در برخی جاها از جمله لابه‌لای کنده‌ها و الوارهای سوخته، درجه‌ حرارت‌هایی نظیر 700​درجه سلسیوس را ثبت کند. درجه‌ حرارت خاک در عمق پنج​سانتی‌متری می‌تواند رقمی حدود 100 درجه سلسیوس باشد. دانشمندان تاکنون نتوانسته‌اند آمار دقیقی از تعداد حیواناتی که هر ساله در آتش‌سوزی‌های بزرگ طبیعی تلف می‌شوند تهیه کنند، اما تحقیقات نشان داده حتی آتش‌سوزی‌های خیلی بزرگ نمی‌تواند طومار تنوع‌زیستی را کاملا درهم بپیچد، هرچند متاسفانه آن‌طور که از شواهد برمی‌آید، آمار تلفات بالاخص در مورد گونه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر به هیچ‌وجه قابل اغماض نیست.

مرحله دوم

کسی که خانه‌اش طعمه آتش شده می‌داند؛ تاثیرات آتش‌سوزی به هیچ‌وجه با فروکش کردن و خاموش شدن شعله‌ها تمام نمی‌شود. عین این مساله در مورد آتش‌سوزی‌های مناظر طبیعی مصداق دارد. پاتریشیا کندی یک بیولوژیست حیات‌وحش از دانشگاه ایالتی اورگان می‌گوید ​ اغلب مردم پس از آتش‌سوزی‌های طبیعی به منظره روبه‌رویشان خیره می‌شوند و تمام موجودات را از دست رفته می‌انگارند اما واقعیت این است که همه آنها نمرده‌اند ، بلکه تغییر کرده‌اند. صحنه‌ای که شما پس از وقوع آتش‌سوزی شاهد هستید، تنها یک زیستگاه جدید با موقعیت و شرایط متفاوت است. شرایط تازه می‌تواند حتی به معنای فرصت‌های جدید باشد. به‌عنوان مثال در برخی جاها دارکوب‌ها بر فراز درختان سوخته در حال پرواز دیده می‌شوند. آنها در این شرایط از بقایای حشرات مرده لابه‌لای پوست درختان تغذیه می‌کنند و دلی از عزا درمی‌آورند. حضور بی‌مهرگان برای دیگر شکارچیان از جمله بازها، سنقرها، دلیجه‌ها و حتی کرکس‌ها می‌تواند ضیافتی کم‌نظیر باشد.

تغییر عوامل

عرصه‌های طبیعی نظیر جنگل‌ها و چمنزارها به صورت طبیعی رشد می‌کنند و ساختار آنها طی زمان دستخوش تغییر می‌شود. جانوران و گیاهان یک جنگل یک ساله طبیعتا با یک جنگل 40 ساله تفاوت دارد. پاتریشیا کندی می‌گوید حتی پراکنش آتش‌سوزی در یک جنگل کهنسال متفاوت است. یک اغتشاش همچون آتش‌سوزی طبیعی می‌تواند مانند دکمه Resetکامپیوتر عمل کند و جنگل کهنسال را دوباره در در معرض سوختگی بگذارد. واکنش موجودات زنده تا حد زیادی تابع عملکرد همان دکمه Reset است. آنچه پس از آتش‌سوزی رخ می‌دهد، به‌طور مشخص به وضع و موقعیت آن منظر طبیعی بستگی دارد، به این‌که چقدر آتش‌سوزی شدید بوده و مهم‌تر از آن به این‌که چه گونه‌هایی را شامل می‌شده است.

روند اتفاقات بعدی معمولا توالی تغییرات را چه در گیاهان، میکروب‌ها، قارچ‌ها و چه حتی در کلونی‌های جدید میکروارگانیسم‌ها در برمی‌گیرد. با رشد مجدد درختان و دیگر گیاهان، نور و دیگر عوارض طبیعی و در نتیجه نوع زیستمندان دستخوش تغییر می‌شود. حتی نهرها و دیگر بدنه‌های آبی که پس از آتش‌سوزی در محیط جاری می‌شوند، تغییر می‌کند. میزان جریان و کدر بودن آب، ترکیب شیمیایی و حتی ساختار آن دستخوش تغییر می‌شود. ماهیان ممکن است به‌طور موقت محیط را ترک و به جای دیگر مهاجرت کنند. از طرفی نبود کوتاه‌مدت بی‌مهرگان آبزی می‌تواند بر حیات دیگر حیوانات خشکی موثر باشد. مساله اینجاست که آب و خشکی بسیار به یکدیگر وابسته هستند و کوچک‌ترین تغییر در یکی بر دیگری تاثیر خواهد گذاشت.

آتش یا مهار آن

پرسش اینجاست که آیا باید اجازه داد آتش‌سوزی کل محیط را ویران کند تا زیستگاهی جدید شکل بگیرد یا باید جلوی آن را گرفت و از تخریب بیشتر ممانعت کرد؟ در وهله نخست می‌بایست بین آتش‌سوزی طبیعی و آتش‌سوزی ناشی از سهو انسانی تفاوت قائل شد چرا که نوع دوم بدون اندک تردید نیاز به مهار هرچه سریع‌تر دارد. از اینجا به بعد بحث بر سر آتش‌سوزی‌های طبیعی خواهد بود. به یاد داشته باشید برخی گونه‌ها عملا به آتش‌سوزی به‌عنوان جزئی از تاریخچه حیاتشان نیاز دارند. گرمای شعله‌های آتش می‌تواند عامل محرک رشد برخی قارچ‌ها نظیر قارچ مورل باشد. قارچ مورل نوعی قارچ فنجانی خوراکی است. این قارچ دو تا سه سال بعد از آتش‌سوزی به وفور در برخی جنگل‌ها رشد می‌کند. آتش‌سوزی باعث رهاسازی هاگ‌های این قارچ می‌شود. از طرف دیگر بذر برخی گیاهان تنها پس از آتش‌سوزی رشد می‌کند.

چنین گیاهانی بدون آتش‌سوزی بازتولید نمی‌شوند و نبود آنها نیز دیگران را متاثر خواهد کرد. دکتر اسمیت به‌عنوان یک قارچ‌شناس معتقد است جلوگیری از آتش‌سوزی‌های طبیعی و نه صد البته آتش‌سوزی‌های تعمدی یا آتش‌سوزی‌هایی که به‌واسطه غفلت‌های انسانی ایجاد می‌شود، می‌تواند اکوسیستم را سرکوب کند و مانع طی مسیر طبیعی شود. پاتریشیا کندی به عنوان یک بیولوژیست باور دارد مهار آتش‌سوزی‌های طبیعی آن هم به شکلی که در کشور وی جریان دارد، می‌تواند حتی بر وضع ادامه حیات گونه‌های در معرض خطر تاثیرگذار باشد.

چکاوک کیرتلند با نام علمی (Setophaga‌/‌kirtlandii) یکی از گونه‌های در معرض خطری است که از تاثیرات ناخواسته این مساله دور نمانده. این‌گونه عادت به لانه‌سازی روی درختان جوان کاج جَک (Pinus‌/‌banksiana) نام دارد. تا سال 1995 میلادی (1374ه.ش.) تنها گزارش‌هایی از حضور این پرنده در مناطق پایین‌دست شمال میشیگان وجود داشت اما از سال 2007 (1386 ه.ش.) به بعد این پرنده در ویسکانسین و کانادا نیز مشاهده شد. بذر کاج‌های موسوم به جَک تنها هنگام آتش‌سوزی آزاد می‌شود.

در نتیجه اگر آتش‌سوزی در کار نباشد، زیستگاه‌های خاصی که این پرنده می‌تواند در آنها لانه‌سازی کند نیز وجود نخواهد داشت. دکتر کندی می‌گوید آتش‌سوزی با وجود تمام مشکلاتی که با خود همراه می‌‌آورد، باز هم می‌تواند برای سلامت جنگل‌ها یا حداقل برای بقای برخی گونه‌های جانوری مفید باشد.

​nationalgeographic / مترجم: فرناز حیدری