این هفته آسمان شهاب باران می‌شود؟

بارش شهابی چیست؟

رد نورانی حاصل از ورود ذرات میان‌ سیاره‌ای بسیار ریز در ابعاد میلی‌متر و حتی کوچک‌تر به جو زمین موجب پدیداری شهاب‌ها در آسمان شب می‌شود. از آنجا که سرعت حرکت این ذرات در مسیر گردش به دور خورشید در فضای تقریبا خلا بین سیاره‌ها حدود 30 تا 70 متر در ثانیه است، وقتی وارد جو زمین می‌شود بر اثر اصطکاک شدید با مولکول‌های هوا می‌سوزد و اتم‌های آن ناحیه از جو را یونیده می‌کند. نتیجه این برهم‌کنش‌ها به‌صورت ردی درخشان در آسمان شب دیده می‌شود. تقریبا هر شب در هر ساعت حدود پنج شهاب پراکنده در آسمان تاریک نواحی بیابانی و کوهستان‌ها دیده می‌شود که حاصل برخورد همین ذرات سرگردان منظومه شمسی با جو است. اما در برخی شب‌های سال مشاهده می‌شود که برخی شهاب‌ها گویی از نواحی مشخصی در آسمان به‌طرف زمین می‌آید و به همین ترتیب تعدادشان هم افزایش پیدا می‌کند. این شهاب‌ها عمدتا بقایای به‌جامانده از مسیر گردش دنباله‌دارها به دور خورشید است؛ دنباله‌دارهایی که در بخشی از مدارشان با مدار گردش زمین به دور خورشید برخورد می‌کنند و در نتیجه گاهی وضع دیده‌شدن شهاب‌ها در آسمان با اوقات دیگر متفاوت می‌شود. توجه داشته باشید معنی اصطلاح بارش شهابی (Meteor Shower) به این معنی نیست که شهاب‌ها از آسمان در زمان اوج بارش مثل باران می‌بارد؛ هرچند یکی دو بار در طول تاریخ گویا واقعا رویدادی شبیه به این رخ داده است!

از کجا بفهمیم قرار است چند شهاب ببینیم؟

اخترشناسان برای بیان کمیت شهاب‌های قابل‌مشاهده در زمان اوج بارش‌های شهابی از مفهومی به نام «نرخ ساعتی سرسویی» یا ZHR استفاده می‌کنند؛ به این معنی که اگر کانون بارش شهابی در بالای سر ناظر باشد، آسمان صاف و تاریک و بی‌ابر و غبار باشد، آلودگی نوری یا نور مزاحم ماه در آسمان نباشد و مانعی برای مشاهده کل آسمان در برابر ما نباشد (مثلا وسط دشت باز)، در این صورت عدد ZHR بیانگر تعداد شهاب‌هایی است که در طول یک ساعت در آسمان قابل‌مشاهده است.منجمان معمولا عدد ZHR را برای زمان به اوج رسیدن بارش شهابی محاسبه و اعلام می‌‌کنند. اما شهاب‌های بارش شهابی همواره در یک بازه زمانی، از چند روز قبل از به اوج رسیدن بارش تا چند روز پس از به اوج رسیدن آن در آسمان ظاهر می‌شود و در زمان اوج، کمیت قابل‌مشاهده از آنها به بیشترین مقدار خود می‌رسد.

بارش «برساوشی» یعنی چه؟

از آنجا که با دنبال‌کردن رد شهاب‌های یک بارش شهابی به نظر می‌رسد شهاب‌ها از یک نقطه (به نام کانون) در آسمان به‌طرف ما می‌آیند، در نتیجه بسته به این‌که کانون بارش شهابی مورد نظر در چه صورت‌فلکی واقع شده باشد، شهاب‌های آن بارش شهابی منسوب به همان صورت‌فلکی می‌شود. مثلا در بارش شهابی برساوشی به نظر می‌رسد شهاب‌ها از جایی در آسمان که در صورت فلکی برساوش واقع است به‌طرف زمین می‌آید؛ همین‌طور در بارش شهابی جوزایی، جباری و... گاهی اگر در یک صورت‌فلکی کانون چند بارش شهابی واقع شده باشد از نام ستاره‌ای که در نزدیکی کانون است کمک گرفته می‌شود؛ مثل بارش شهابی اتا ـ دلوی. همین‌طور گاهی بسته به این‌که کانون بارش شهابی در چه صورت‌فلکی است و زمان به اوج رسیدن آن بارش چه وقت است، نام بارش شهابی تعیین می‌شود؛ مثل بارش شهابی ژوئن ـ شلیاقی.

وضع شهاب‌های بارش برساوشی امسال

سازمان بین‌المللی شهاب (IMO) پیش‌بینی کرده است که بیشترین تعداد شهاب‌های بارش برساوشی امسال در ساعت 8 و 30 دقیقه صبح بیست و دوم مرداد به وقت ایران در آسمان ظاهر خواهد شد. ZHR پیش‌بینی‌شده برای بارش امسال حدود صد است. یعنی اگر همه شرایط رصدی و مکانی مطلوب باشد، می‌توان در کل آسمان صد شهاب را در یک ساعت دید. قاعدتا ما شهاب‌هایی را که ممکن است از پشت سرمان در آسمان گذر کند، نمی‌توانیم ببینیم و همه شرایط هم البته به دلایل مختلف مطلوب نخواهد بود؛ در این صورت می‌شود به دیدن 50 شهاب در ساعت امیدوار بود.

اما لازم است نکته‌ای مهم را بدانیم و آن این‌که در زمان اوج این بارش، آفتاب در ایران طلوع کرده و در نتیجه بختی برای دیدن شهاب‌ها در روز نداریم. پس بهتر است امیدوار به دیدن شهاب‌های پرشمار در شب بیست و یکم مرداد و بامداد بیست و دوم مرداد باشیم. ولی مشکل دیگری هم هست: ناچاریم نور شدید ماه را در وضع نزدیک به بدر، در شب شانزدهم شوال تحمل کنیم. پس برای این‌که دیدن شهاب‌های برساوشی را از دست ندهیم، می‌توانیم از امشب که کمتر از یک هفته تا زمان اوج بارش وقت داریم، در یکی از شب‌ها بخت خود را برای دیدن شهاب‌ها بیازماییم. شهاب‌های بارش شهابی برساوشی که خرده‌ذرات به‌جای‌مانده از گردش دنباله‌دار سویفت ـ تاتل به دور خورشید است، در بازه زمانی بیست و ششم تیر تا دوم شهریور با جو زمین برخورد می‌کند و معمولا در یکی از شهاب‌های بیست و یکم و بیست و دوم مرداد به اوج خود می‌رسد. پس شاید همین امشب بتوانیم چند شهاب در آسمان ببینیم و با دیدن هر شهاب در دل آرزویی کنیم... کسی چه می‌داند، شاید آن آرزو برآورده شد!

منجمان آماتور و رصد شهاب‌ها

رصد شهاب‌ها جزو آن دسته از فعالیت‌های نجومی است که منجمان آماتور و علاقه‌مندان به نجوم در سراسر جهان به آن می‌پردازند و نتایج و گزارش‌های حاصل از رصد خود را در اختیار دانشمندان قرار می‌دهند. در حقیقت اگر منجمان آماتور در رصد مداوم شهاب‌ها مشارکت نکنند و گزارش‌هایشان را برای مراکز معتبر بین‌المللی نفرستند، این بخش از دانش نجوم با کندی پیشرفت خواهد کرد.

اگر شما هم علاقه‌مند بودید، پس از دیدن شهاب‌ها نتایج رصدتان را به‌صورت داده‌هایی در اختیار دانشمندان بگذارید،‌ می‌توانید به وبگاه سازمان بین‌المللی شهاب به نشانی اینترنتی www.imo.net سر بزنید و دستورالعمل‌های مربوط به چگونگی رصد و گزارش‌دادن رصد بارش‌های شهابی را مطالعه کنید.

مکان مناسب برای تماشای شهاب‌ها

بی‌شک زیر آسمان شب کم‌ستاره شهرها که با نور مصنوعی لامپ‌ها نورانی شده، بختی برای دیدن شهاب‌ها نداریم؛ اگر این شب‌ها دیدید که از بام منزل در شهرها توانستید شهابی ببینید، بدانید که خیلی خوش‌اقبال هستید! معمولا علاقه‌مندان به نجوم برای دیدن شهاب‌ها از شهرها خارج می‌شوند و به نواحی کویری و کوهستانی می‌روند؛ جاهایی که در ضمن بهره‌مندی از امنیت قابل‌قبول، آسمان تاریکی داشته باشد و دورادور آن باز باشد. در چنین شرایطی قاعدتا ده‌ها شهاب در آسمان مشاهده‌پذیر خواهد بود. رصد شهاب‌ها جزو آن دسته از فعالیت‌هایی است که نیاز به هیچ ابزار خاصی ندارد؛ فقط دو چشم بینا می‌خواهد و یک دل شیفته تا در یک شب تابستانی در سکوت طبیعت خارج از شهر روی زیراندازی دراز بکشید و در میان ستاره‌های بی‌شمار آسمان شب و نوار خیال‌انگیز راه شیری، در پی دیدن برق شهابی درخشان باشید. اگر شهاب دیدید با دنبال‌کردن رد آن می‌توانید متوجه شوید که امتدادش به صورت‌فلکی برساوش می‌رسد و مربوط به بارش شهابی فعال امشب بوده یا این‌که ذره سرگردانی در منظومه شمسی و تصادفی با جو زمین برخورد کرده و سوخته و توانسته‌اید نور ناشی از این فعل و انفعال را ببینید. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم / مدرس نجوم رصدی