3 راز سلامتی؛ ورزش، تدبیر خواب، تدبیر غذا

جوزجانی شاگرد حکیم نقل می‌کند که ابو محمد در همسایگی خود، خانه‌ای برای ابن سینا خرید و بوعلی در آن سکنی گزید. ابن سینا در مقدمه کتاب قانون گفته است که این اثر مشتمل بر پنج بخش خواهد بود. برخی از مورخان فلسفه بر این نظرند که حکیم به دلیل مسافرت‌های اضطراری و اجباری، کل کتاب قانون را نه در گرگان بلکه در شهرهای مختلف نگاشته است. ابن سینا در شانزده سالگی آن چنان مهارتی در طب کسب کرده بود که نه‌تنها بیماران را معالجه، بلکه تدریس هم می‌کرد. بسیاری از مورخان تاریخ فلسفه به ماجرای شگفتی‌ساز او در هفده سالگی اشاره کرده‌اند. هنگامی که فقط 17 سال داشت و به درمان نوح بن منصور توفیق یافت، در حالی که تمام پزشکان متبحر آن زمان از درمان او عاجز شده بودند. کتاب قانون ابن سینا در دوران تاریک قرون وسطی از جایگاه ممتازی برخوردار بود و آن را انجیل پزشکی می‌نامیدند.

این اثر به زبان‌های متعدد ترجمه شده بود و بهترین منبع و مرجع در درمان بیمارها به‌شمار می‌رفت. ابن سینا در مقدمه قانون گفته است، کتاب قانون از پنج بخش تشکیل شده است: کتاب اول در امور عام وکلی است و به کلیات قانون مشهور است. در این کتاب طب به بخش نظری و عملی تقسیم شده و در ذیل چهار فن مباحث آن مطرح شده است از جمله: موضوعات طب، ساختمان بدن، اجزای تشکیل‌دهنده آن مثل استخوان‌ها، عضلات و... که در بخش نظری مورد بحث واقع شده است. براساس آنچه در تقسیمات پنجگانه کتاب قانون توضیح داده شد این طب دارای مقدماتی است که مبانی علمی آن را تشکیل می‌دهد مثل مباحث ارکان، مزاج‌ها و اخلاط و بعد شناخت داروهای ساده و داروهای ترکیبی و شناخت هر یک از اعضای بدن و بیماری‌هایی که ممکن است به هر عضوی حادث شود و طرق معالجه آن بیماری‌ها.

یکی از ارکان مباحث قانون موضوع زیبایی است که بشدت مورد توجه ابن سیناست که علاوه بر تخصیص یک عنوان و بخشی از کتاب قانون به آن در بخش داروهای گیاهی جایگاه ویژه‌ای برای آن حفظ کرده و از آن به «زینت» تعبیر می‌کند. مثلا بیماری‌های مو که آن را زشت می‌کند و راه معالجه آنها و همین‌طور درباره دیگر اعضا و این نشان می‌دهد که این طب منحصر به داروهای گیاهی نیست.

ابن سینا برای حفظ تندرستی و سلامتی، برای سه موضوع اهمیت زیادی قائل شده است که عبارتند از ورزش، تدبیر غذا و تدبیر خواب. او در کتابش این سه را رکن سلامت دانسته است. ورزش بخش مهمی در قانون دارد و ابن سینا با اهتمام خاص به آن پرداخته است. ابن سینا ابتدا به تعریف ورزش پرداخته و چنین نگاشته است: «ورزش یک حرکت ارادی است که منتهی می‌شود به تنفس عمیق و پیاپی.» جالب اینجاست که حکیم تأکید می‌کند که مقصود او حرکات ورزشی است نه حرکاتی که انسان در طول روز برای انجام کارهای روزانه انجام می‌دهد و در همین جا تذکر می‌دهد که هر کس موفق شود ورزش را در حد اعتدال و در وقتش انجام دهد از هر معالجه‌ای که بیماری‌های مادی اقتضا کند بی‌نیاز خواهد بود.

یکی دیگر از نکات بسیار جالب این که ابن سینا نه‌تنها ورزش‌های کلی را که برای بدن مفید و لازم است توضیح می‌دهد، بلکه ورزش‌های خاص هر عضو نیز مورد توجه اوست مثلاً ورزش دست یا پا، صدا، چشم و ... . در فصل سوم همین تعلیم به موضوع بسیار مهم یعنی زمان شروع به ورزش و قطع آن پرداخته است و معتقد است باید بدن را برای ورزش آماده کرد و توضیحات بسیار مهمی در این زمینه بیان می‌کند.

در فصل چهارم به تعلیم مالش (دَلک که کلمه دلاکی از همین ریشه مشهور و متداول است) یا به اصطلاح روزگار ما ماساژ و مسائل مختلف آن پرداخته و در فصول بعد همین تعلیم به ورزش‌های دیگر مثل حمام گرفتن، شست‌وشو با آب سرد و در بخش‌های دیگر به حمام آفتاب گرفتن، استفاده از شن و ماسه ساحل دریا و امثال اینها پرداخته است. ​تذکرات و نکات بهداشتی عموما در موضوعات مختلف است که به برخی از آنها اشاره شد مثلا این نکته که بهترین نوع خواب، خواب عمیق است که در فصل نهم همان تعلیم دوم از فن سوم فرموده است یک توصیه بهداشتی است درباره خواب که می‌گوید افراد تندرست باید مراقب خوابشان باشند که معتدل باشد، وقت خواب را رعایت کنند، زیاد نخوابند، از زیان بیداری به دماغشان بترسند، خواب روز بد و زیانبار است و امثال اینها همه توصیه‌های بهداشتی است که البته دلیل آنها را گفته است. ابن‌سینا درباره آب و هوا هم نکات بسیار مهمی را گفته است، برای مثال درباره هوا که آن را بسیار مهم می‌شمارد می‌گوید هوای خوب آن است که با بخارها و دودهای خارجی آمیخته نشده باشد، هوای باز باشد نه هوای بسته لابه‌لای دیوارها وسقف‌ها و درون خانه؛ خلاصه، هوای خوب، صاف و پاک است و به بخار نیزارها و امثال آنها آلوده نیست. در فصل 16 همان تعلیم از فن دوم در احوال آب بسیار سخن گفته است از جمله این که آب ارزش غذایی ندارد و نقش آن رقیق ساختن غذا در بدن است که به روشنی توضیح داده شده است.

دکتر نجفقلی حبیبی / جام جم