نام هایی که نشانی ندارد

شهری که بیش از دویست سال است به خود می‌بالد و از روستایی خوش آب وهوا به مرکز پر جوش و خروش فعالیت چند میلیون انسان تبدیل شده است. نام‌هایی که براساس اتفاقات مختلف در همه ‌جای این کلانشهر مشاهده می‌شود، ریشه‌ای تاریخی دارد و بعضی از آنها روایت‌هایی شنیدنی همراه خود دارد. ¹

باغ‌ها و خانه‌های اطراف میدان بهارستان جزو همین نامگذاری‌های معروف است. مرحوم سعید نفیسی نظرات جالبی درباره تعدادی از این باغ‌ها و خانه‌ها دارد.

پارک اتابک که به میرزا علی اصغر‌خان امین‌السلطان، صدر‌اعظم ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه که اواخر دوره خود به اتابک اعظم ملقب شد، یکی از این مکان‌های مشهور تاریخی است؛ همان جایی که امروزه سفارت روسیه (شوروی سابق) در آن قرار دارد.

دو قسمت از تاریخ ایران مربوط به این پارک است؛ یکی حضور شوستر، خزانه‌دار آمریکایی و همراهان آمریکایی‌اش که با سر و صدای فراوان از ایران رانده شدند و دیگری سنگربندی مجاهدان آذربایجانی همراه با ستارخان که در این زد و خوردها ستارخان، سردار ملی در این مکان زخمی و مرارت‌هایی را متحمل شد.

از دیگر باغ‌های مشهور، باغ امیریه است که زنان و فرزندان کامران میرزا نایب‌السلطنه امیر‌کبیر در آن سکنا داشتند و به همین مناسبت نام آن را امیریه گذاشتند.

یکی دیگر از این باغ‌های شناخته شده باغ امجدیه است که امروزه به نام ورزشگاه شهید شیرودی شناخته می‌شود. این باغ به امجدالوزرای قزوینی متعلق بود. باغ‌های دیگری مانند ارفعیه و جمشید را هم می‌توان نام برد.

یکی از معروف‌ترین میادین هم در دوره قاجاریه و پهلوی میدان توپخانه بود که امروز با نام میدان امام خمینی(ره) شناخته می‌شود.

علت نامگذاری این میدان را نفیسی با نثری زیبا شرح می‌دهد: میدان سپه امروز که آن را میدان توپخانه می‌گفتند از اطراف پنج دروازه داشت و یکی در مدخل خیابان بوذرجمهری، دیگری در مدخل خیابان لاله‌زار، سومی در مدخل خیابان فردوسی که در آن زمان معروف بود به خیابان علاءالدوله، چهارمی در دهانه خیابان سپه امروز که به آن خیابان مریض‌خانه یا خیابان دروازه قزوین می‌گفتند و پنجمی در دهانه خیابان ناصر‌خسرو که در آن زمان به مناسبت نام ناصرالدین‌شاه خیابان ناصریه ‌نامیده می​شد.

اهمیتی که خیابان سپه‌دار آن روز داشت به واسطه این بود که در چهار سوی آن در و انبار بزرگی برای توپ ساخته بودند. در بالای آن اتاق‌های کوچکی بود که توپچی‌ها در آن منزل داشتند و به همین دلیل این میدان را میدان توپخانه نام گذاشته بودند و شب‌ها از سه ساعت به غروب گذشته دروازه‌های آن را می‌بستند که کسی به توپ‌ها دستبرد نزند.

وسط این میدان باغچه‌ای بود که طارمی و نرده‌ای داشت و به جای میله‌های طارمی، تفنگ‌های ته پر را که دیگر مصرف نداشت، در قطار جا داده بودند. ²

یکی دیگر از نام‌های قدیمی که در تاریخ معاصر ایران و فیلم‌های مختلف به آن بسیار پرداخته شده محله آب منگل بود. علت نامگذاری آن محل، این بود که یک مجرای قنات از زیر گذر عبور می‌کرد و یک چاه روی آن حفر کرده بودند (منگل یعنی چاه)؛ چاهی نسبتا عمیق (حدود ده، دوازده​متر) که هرکس می‌توانست با یک سطل که به طنابی بسته شده بود از آن آب بردارد؛ آبی بسیار گوارا و خنک که در تمام سال جریان داشت.³

البته نگارنده کاملا به این مساله واقف است که در این مجال کوتاه نمی‌توان به وجه تسمیه و علت نامگذاری بسیاری از مکان‌های تاریخی شهر تهران پرداخت اما شوربختانه می‌توان با این یادداشت‌ها و نگاه‌های کوتاه و خلاصه‌وار این موضوع را متذکر شد که بسیاری از خانه‌ها و مکان‌های تاریخی در تهران رو به نابودی هستند و متاسفانه آن‌گونه که شایسته است، مورد رسیدگی قرار نمی‌گیرند. یکی از مصداق‌های این مساله، خانه (مشیرالدوله‌ها) حسن و حسین پیرنیا، در کوچه پیرنیا در خیابان لاله‌زار است.

در این خانه‌ها اتفاقات مهم تاریخی زیادی افتاده است، از جمله تنظیم نظامنامه انتخاباتی در دوران انقلاب مشروطه و... . بحق باید به میراث ماندگار از گذشتگان خود رسیدگی کنیم و آنها را پاس بداریم و آگاه باشیم اینها جزوی از هویت ما هستند.

پانوشت‌ها:

1 ـ تهران، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، مصطفی مومنی و جمعی از نویسندگان، انتشارات کتاب مرجع، ص120

2 ـ نفیسی، سعید، خاطرات ادبی، سیاسی و جوانی، انتشارات مرکز، صص499 ـ 498

3 ـ منظرپور، عباس، در کوچه و خیابان، سازمان چاپ و انتشارات، ص100

امید اخوی، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران