کالبدشکافی یک دیکتاتور در «استخوان لای زخم»

در این مستند، علل و عواملی که به حمله عراق به ایران و تحمیل یک جنگ هشت ساله به کشورمان منجر شد، به استناد عکس‌ها و فیلم‌های آرشیوی به نمایش درآمده است، اما کارگردان جوان در استفاده از این تصاویر آرشیوی روایتی کاملا دراماتیک طراحی کرده و همه عوامل و علل وقوع این جنگ را با لحنی کمیک و در مواردی مضحک روایت کرده تا مخاطب این نسل عمق تراژدی جنگ را عمیقا درک کند و حکایت سنگی را که دیوانه‌ای به چاه می‌اندازد، به یادآورد.

استخوان لای زخم از همان آغاز و در تیتراژ متفاوت بودن را به رخ می‌کشد. فیلم از نمای بسته یک ماشین تحریر که در حال ثبت اطلاعات فیلم است، آغاز می‌شود و در ادامه با روایت غیرخطی و رفت و برگشت‌های متعدد به رخدادهای سیاسی بین سال‌های 1975 تا 1980 به این نتیجه می‌رسد که چطور صدام همچون یک کپی دست چندم از همه دیکتاتورهای تاریخ فقط برای گرفتن انتقام از ایران که سال‌ها همچون استخوان لای زخم، مانع جاه‌طلبی‌های سیاسی او شده، به کشورمان حمله می‌کند.

مستندساز در این اثر از همه مولفه‌های صوتی و تصویری برای ایجاد لحن استهزا‌آمیز بهره برده و کوشیده است دیدگاه‌های جنون‌آمیز، جاه‌طلبی و تلاش‌های مذبوحانه صدام برای ایجاد یک قدرت بزرگ در خاورمیانه را ضمن نمایش اتفاقات تاریخی به نمایش بگذارد. از این رو استخوان لای زخم از لحن کلیشه‌ای مستندهای سیاسی دور مانده و تازگی بیان آن را به یکی از مستندهای لذتبخش بدل کرده است.

از دلایلی که باعث می‌شود این مستند در عین آگاهی‌بخشی، لذتبخش هم باشد، لحن و بیان آن است. مستند استخوان لای زخم، اطلاعات سیاسی و تاریخی را دقیق و شیرین برای مخاطب تعریف می‌کند و کاملا یک اثر قصه‌گو است، اما این همه لذتی نیست که تماشای فیلم به مخاطب می‌دهد؛ راوی یا گوینده در این اثر لحنی را بازسازی می‌کند که برای علاقه‌مند به فیلم و سینما کاملا آشناست.

ابوالحسن تهامی‌نژاد که سال‌ها گویندگی آنونس فیلم‌های سینمایی را به‌عهده داشته، در این مستند همان لحن را برای روایت رخدادهای تاریخی سیاسی به کار می‌گیرد و آرایه‌هایی مانند ایهام و کنایه در متنی که راوی می‌خواند، لحنی طنز و تا حدی مضحک ایجاد می‌کند.

با اندکی دقت در طراحی دیگر مولفه‌های مستند استخوان لای زخم می‌توان به این نتیجه رسید که هدف کارگردان صرفا ایجاد فضا و لحنی متفاوت و متنوع در یک مستند سیاسی نبوده است.

محمدحسین مهدویان از گرافیک، انتخاب عکس‌ها و فیلم‌های آرشیوی و نحوه چینش آنها در کنار هم و در تناسب با اشارات گوینده، صداگذاری و افکت‌های تاکیدکننده و انتخاب زیرکانه موسیقی، قصد ایجاد لحنی متناسب با شخصیت صدام به عنوان یک دیکتاتور احمق را داشته است.

در استخوان لای زخم، صدام دیکتاتوری پوشالی است که جنون انتقام‌گیری، قدرت‌طلبی و البته حمایت‌های آمریکا او را در دام جنگی می‌اندازد که هرگز گمان نمی‌کرد هشت سال به طول بینجامد.

نمایش عکس‌های صدام با کلاه شاپو و سیگار برگ همراه موسیقی فیلم پدرخوانده یا نمایش تحقیرآمیز سناریوی او برای حذف مخالفان به شیوه فیلم‌های مافیایی در این مستند، نمونه‌ای از ارجاعات مستندساز به ویژگی‌های روانی و شخصیتی صدام است.

معرفی هنرمندانه دیکتاتور دیوانه حزب بعث به استناد عکس‌ها و فیلم‌های تاریخی، هدف اصلی استخوان لای زخم است و به صورت اجمالی می‌توان گفت ساخت درام از فیلم‌ها و تصاویر آرشیوی در قالب یک اثر مستند با هدف و رویکردی مشخص، این مستند را از دیگر مستند‌های سیاسی متمایز می‌کند. تاکنون مستندهای زیادی درباره هشت سال دفاع مقدس ساخته شده است و حتی نسل جوان درباره این رویداد بزرگ تاریخ کشورمان اطلاعات اولیه را دارند، اما کمتر شاهد آثاری هستیم که اسناد تاریخی را برای طرح یک پیام و حرف مشخص دراماتیزه کند.

مستند استخوان لای زخم با توجه به جوان بودن کارگردان شاید آغاز راهی باشد برای تولید فیلم‌هایی با نگرش‌هایی تازه که در قالب و ساختاری نو ارائه می‌شود و کارکردشان صرفا آگاهی‌بخشی و نمایش حقیقت نیست.

هشت سال دفاع مقدس و بسیاری موضوعات مهم سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی که ممکن است بارها به آن پرداخته شده باشد، این قابلیت را دارند که با رویکردهای تازه مستندنگاری یا بازخوانی شوند.

نگاه متفاوت این مستند به مساله جنگ که ما از آن به عنوان هشت سال دفاع مقدس یاد می‌کنیم، مستلزم جسارت کارگردان و عبور او از کلیشه‌هایی بوده که طی چند دهه بشدت قوام یافته ‌است و موسسه فرهنگی روایت فتح با تامین بودجه تولید این فیلم، بابی تازه را در مسیر تولید آثاری درباره هشت سال دفاع مقدس گشوده است که بدون تردید به توجه مخاطبان جوان‌تر به مقوله دفاع مقدس منجر خواهد شد.

آذر مهاجر / جام جم