دانستنی‌های جذاب از جایزه نوبل

نوبل، پشیمان از کرده خویش

حتما شنیده‌اید که آلفرد نوبل، دانشمند شیمیدان سوئدی بود که توانست برای نخستین بار «دینامیت» را بسازد. ظاهرا آلفرد نوبل این ماده منفجره را برای کارهای استخراج معدن درست کرده بود، اما اندکی از معرفی آن به دنیا نگذشته بود که از آن در جنگ‌ها استفاده شد و به این ترتیب جان هزاران نفر با ماده منفجره طراحی شده به دست نوبل، گرفته شد.

سال‌ها از این وقایع می‌گذرد و البته آلفرد نوبل نیز به ثروت زیادی دست می‌یابد. برادر آلفرد نوبل با نام لودویک نوبل فوت می‌کند و یک روزنامه‌نگار فرانسوی که فکر می‌کرد خود آلفرد نوبل درگذشته است، در مقاله‌ای او را به خاطر این اختراع مرگبار سرزنش کرده و لقب «سوداگر مرگ» را به وی می‌دهد.

آلفرد نوبل با خواندن این مطلب بشدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد و در وصیت‌نامه‌ای که دوباره تنظیم می‌کند، 96 درصد ثروتی را که طی چند سال اندوخته بود، وقف اهدای جایزه به برترین نوآوری‌های علمی که بیشترین فایده را برای بشر به همراه دارد، می کند. وی وصیت می‌کند مبلغ حاصله هر سال به طور مساوی بین کسانی که بیشترین دستاوردها را در زمینه شیمی، فیزیک، فیزیولوژی و نیز ادبیات و صلح داشتند، اهدا شود.

به این ترتیب بنیان‌های جایزه نوبل گذاشته شد و پنج سال بعد، دسامبر 1901، نخستین جوایز نوبل به برندگان آن اهدا شد.

چه کسانی برنده جایزه نوبل می‌شوند؟

به طور کلی کسی نمی‌تواند خودش را برای دریافت جایزه نوبل نامزد کند و فقط برندگان سابق جایزه نوبل، اعضای هیات بررسی اهدای جایزه نوبل و نیز استادان برتر دانشگاه که البته از سوی هیات بررسی اهدای جایزه نوبل تعیین می‌شوند، صلاحیت معرفی نامزد برای این جایزه مهم را دارند.

جایزه‌ای با ارزش

به طور کلی جایزه نوبل، ارزشمندترین جایزه علمی در جهان محسوب می‌شود. هر سال در روز دهم دسامبر، یعنی سالروز درگذشت آلفرد نوبل، این جایزه به برندگان اهدا می‌شود.

اگر همیشه دوست داشته‌اید بدانید جایزه نوبل دقیقا چیست، خوب است بدانید که عبارت است از یک مدل طلا، یک دیپلم افتخار و نیز مبلغی پول. مدال طلایی که به برندگان اهدا می‌شود، نقشی از نیمرخ آلفرد نوبل را بر خود دارد. همچنین اکنون مبلغ این جایزه برابر با ده میلیون کرون سوئد (حدود 1.3 میلیون دلار) است.

ظاهرا هدف نوبل از اختصاص مبلغی به عنوان جایزه این بود که پژوهشگران بتوانند با داشتن این پول و به دور از دغدغه‌های مادی به مطالعه و تحقیق بپردازند. با این حال در بسیاری اوقات، برندگان جایزه نوبل این مبلغ را وقف امور انساندوستانه یا اهداف مختلف فرهنگی و علمی می‌کنند.

همچنین از آنجا که در بسیاری اوقات در یک سال چند نفر با هم برنده جایزه نوبل سال در یک رشته می‌شوند، این مبلغ بین آنها تقسیم می‌شود. خیلی‌ها می‌پرسند چرا در طول بیش از صد سال گذشته که هر سال جوایز نوبل اهدا می‌شود، مبلغ مادی این جایزه که حاصل ثروت به‌جا مانده از آلفرد نوبل است، تمام نمی‌شود؟ دلیلش این است که طبق وصیت آلفرد نوبل، ثروت او صرف خرید اوراق بهادار و سهام شرکت‌های مختلف می‌شود تا با سود حاصله، منابع مالی لازم برای اهدای جوایز به برندگان تامین شود.

انتخابی دشوار

فرآیند انتخاب برنده جایزه نوبل در هر سال بسیار زمانبر و گسترده است. شاید به دلیل همین دقت باشد که ارزش جایزه نوبل از دیگر جوایزی که هر سال به برترین‌های علمی جهان اهدا می‌شود، بالاتر باشد.

فرآیند معرفی نامزد برای کسب جایزه نوبل از این قرار است که ابتدا فرم‌هایی به چند هزار استاد و پژوهشگر برتر جهانی فرستاده می‌شود تا هر نفر بتواند یک نامزد را برای دریافت این جایزه به هیات داوران بنیاد نوبل اعلام کند. البته هر فرد فقط در رشته خود مجاز به انجام این کار است و برای نمونه یک شیمیدان نمی‌تواند نامزدی را برای جایزه نوبل فیزیولوژی معرفی کند.

همچنین برخلاف بسیاری از جوایز دیگر که در آن، نام نامزدهای نهایی که یک نفر از آنها به جایزه دست می‌یابد نیز اعلام می‌شود، در فرآیند جایزه نوبل چنین کاری انجام نمی‌شود و نام نامزدها محرمانه می‌ماند.

در گام بعدی، از میان این 3000 نفر فهرستی با تعداد نفرات کمتر برگزیده می‌شود و با بررسی‌های تخصصی‌تر نیز این فهرست به 15 نفر کاهش می‌یابد. سپس این فهرست 15 نفره همراه دلایل برگزیده شدن آنها به مرجع نهایی تصمیم‌گیری فرستاده می‌شود.

مرجع نهایی تصمیم‌گیری برای جایره نوبل نیز بسته به رشته آن متفاوت است. برای نمونه، فرهنگستان علوم سوئد متولی بررسی برنده جایزه نوبل شیمی و فیزیک است. موسسه کارولینسکا نیز برنده جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی را تعیین خواهد کرد.

جای خالی ریاضی

شاید این پرسش به ذهن شما هم رسیده باشد که چرا در میان رشته‌های علوم پایه‌ای که جایزه نوبل به آن تعلق می‌گیرد، نامی از دانش ریاضی نیست.

آلفرد نوبل در وصیت‌نامه خود نامی از ریاضی نبرد، شاید به این دلیل که این رشته جنبه نظری دارد و از آنجا که نتایج ارزشمند یک دستاورد برای جامعه بشری مدنظر بود، نتوان چنین انتظاری را از پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه ریاضی حداقل در کوتاه‌مدت داشت.

اما دلیل دیگری که برای این حضور نداشتن ریاضی در فهرست رشته‌های جایزه نوبل ارائه می‌شود، اهدای جوایز متعدد جهانی دیگر به دستاوردهای برتر ریاضی است. فرهنگستان علوم سوئد جایزه «کرافورد» را که شباهت زیادی به جایزه نوبل دارد، به برترین‌های ریاضی جهان اهدا می‌کند. یکی از جوایزی که آن را همچون «نوبل ریاضی» می‌نامند، جایزه جهانی فیلدز است که البته محدودیت سنی دارد و به ریاضیدانان زیر 40 سال اهدا می‌شود. همان‌ طور که حتما شنیده‌اید، امسال خانم مریم میرزاخانی، یکی از برندگان آن بود.

جایزه‌ای برای زنده‌ها

طبق قوانین بنیاد نوبل، این جایزه نمی‌تواند به افرادی که در قید حیات نیستند، تعلق یابد. با این حال استثنا هم در این میان وجود دارد و آن هم شامل افرادی است که در فاصله اعلام نتایج و اهدای جوایز درگذشته‌اند. تاکنون دو نفر از برندگان این جایزه، در این فاصله بدرود حیات گفته‌اند که یکی از آنها داگ همسرسکیولد (برنده نوبل صلح 1961) و دیگری نیز اریک اکسل کارافلدت (برنده نوبل ادبیات 1931) بود.

صالح سپهری‌فر / جام‌جم