خزر؛ زیستگاهی با 850 گونه جانوری

گرچه بسیاری از موجوداتی که در اقیانوس‌ها و دریاهای باز زندگی می‌کنند، در دریای خزر وجود ندارند و موجودات زنده دریای خزر نسبت به دریاهای باز و اقیانوس‌ها متنوع نیستند، ولی تعداد موجوداتی که در این دریا زندگی می‌کنند، بسیار زیاد است.

دریای خزر زیستگاه بیش از ۸۵۰ گونه جانور و بیش از ۵۰۰ گونه گیاهی است؛ مانند جانور بزرگ‌جثه‌ای به نام فیل‌ماهی که وزن آن گاهی تا 1300 کیلوگرم هم می‌رسد. همچنین ماهی‌های کمیاب و گران‌قیمتی در دریای خزر زندگی می‌کنند که از بین آنها می‌توان به ماهی‌های غضروفی خاویاری یا تاس‌ماهی‌ها که تخم​ یا خاویار آنها در جهان بسیار مشهور است، اشاره کرد یا سوزن‌ماهی که فقط نمونه ماهی ویژه دریاهای آزاد است که در دریای خزر زندگی می‌کند.​ هفت گونه ماهی خاویاری که از خانواده تاسماهیان هستند، در دریای خزر یافت می‌شود، ولی در بخش جنوبی دریای خزر شش گونه از ماهیان زندگی می‌کنند. این ماهیان که تخم یا خاویار مرغوبی هم دارند، عبارتند از فیل‌ماهی، دراکول، تاسماهی ایرانی (قره‌برون)، تاسماهی روسی (چالباش)، سوروگا (ازون‌برون) و ماهی شیب کورا. در نتیجه می‌توان گفت که دریای خزر مهم‌ترین زیستگاه برای ماهیان خاویاری در جهان محسوب می‌شود. این اهمیت هم از نظر تنوع گونه‌ای و هم از نظر کمیت و کیفیت خاویار آنها قابل اعتناست.​ یکی دیگر از جانوران مشهور دریای خزر که بسیار اهمیت دارد، فک خزری است. فک خزری تنها گونه پستاندار دریای خزر محسوب می‌شود که تابستان را در آب‌های نیمه‌گرم جنوبی و زمستان را در شمال خزر که سرد و یخبندان است، می‌گذراند. در سال‌های اخیر توجه زیست‌شناسان و پژوهشگران به این گونه بسیار افزایش یافته است؛ زیرا طبق برآوردها از ابتدای قرن بیستم تاکنون حدود ۹۰ درصد از جمعیت این گونه کاهش یافته است. یکی از دلایل این کاهش چشمگیر جمعیت، جایگاه فک خزری در اقتصاد مردم محلی در دوران اتحاد جماهیر شوروی بوده است.

مردم در این دوران از پوست این جانور به منظور تهیه چرم، از استخوان به منظور تهیه ژلاتین و... استفاده می‌کردند. گرچه چندسالی است دیگر صید این گونه در دریای خزر متوقف شده است، اما تاثیری که صید سال‌های گذشته در جمعیت این گونه گذاشته است، جبران‌ناپذیر به نظر می‌آید.

خوشبختانه در کشور ما هیچ‌گاه مردم، فک‌ها را به‌منظور فروش و استفاده از آنها نمی‌کشتند. فقط هنگامی که فک‌ها در تور صیادان گیر می‌افتادند، از بین می‌رفتند. صید بیش از حد توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق و ادامه آن در گوشه و کنار دریای خزر، ناهماهنگی کشورهای حوزه دریای خزر بر سر منابع خزر، نبود مطالعات زیست‌بومی کاربردی، اجرا نشدن قوانین حفاظت از حیات وحش توسط کشورهای حوزه دریای خزر و آموزش ندیدن ماهیگیران و مردم بومی منطقه درخصوص فک خزری ​ از جمله عواملی است که جمعیت این گونه را همچنان تهدید می‌کند. (ضمیمه سیب)

شادی توکلی‌مهر