اوقات فراغت و تفریح در دربار

تفریحاتی همچون سوارکاری و​ دلقک‌بازی​در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. پادشاهان ایران همچون عضدالدوله دیلمی و سلطان محمود غزنوی فیل پرورش می‌دادند، البته استفاده از این فیل‌ها بیشتر به منظور نظامی بود. تفریحاتی همچون چوگان نیز دلیلی بر گذشته طولانی سوارکاری تفریحی در ایران است.

دلقک‌ها نیز نقشی طولانی در تاریخ دربار در ایران داشته‌اند، پادشاهان ایرانی همواره در میان ملتزمان خود دلقک و ملیجکی داشته‌اند که از میان مشهورترین آنان می‌توان به عزیزالسلطان، ملیجک محبوب ناصرالدین شاه اشاره کرد. نقالی، نمایش‌های تخته حوضی و پهلوانی نیز از دیگر تفریحات مردم ایران طی تاریخ بوده است.

شعبده در ایران

ریمیا یا شعبده، پنجمین و آخرین علم در میان علوم غریبه بود. در میان آثار مکتوب دوره قاجار، بلکه در تمام دوران اسلامی، اشاره بسیار کمی به این علم شده است. کلمه شعبده در دوره قاجار نه به معنای امروزی، بلکه مترادف با حیله و نیرنگ و تردستی به کار رفته است. از جمله افرادی که در این دوره به آشنایی با علم شعبده مشهور بوده‌اند، می‌توان به ابوالفتح میرزا فرزند ابراهیم‌خان ظهیرالدوله و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله اشاره کرد، اما در واقع نمی‌دانیم آیا مقصود از علوم غریبه در معنای سنتی آن است یا سحر سخن و محبوبیت فوق‌العاده‌ای که ملکم در میان مردم نوجو و تحول‌خواه ایران دوره قاجار به واسطه رسایل و روزنامه خود به دست آورده بود؟ محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه درباره او می‌نویسد: «در فن دیپلوماسی و شعب سیاسی مسلم است و در غالب فضایل مشرق زمینی و اروپایی مقام استادی دارد و برخی اعمال عجیبه و علوم غریبه را به سر حد کمال رسانیده، ترجمه او در این مختصرات کجا می‌گنجد.» (چهل سال تاریخ ایران، ج 1، پیشین، ص 266)

در میان منابع قاجاری، به ادعای پیغمبری مراد نام افغان در میان ترکمنان استرآباد در سال 1287ق. نیز اشاره شده که نسب خود را به خلیفه سوم، عثمان می‌رساند. از وی به عنوان فردی آشنا به شعبده و نیرنگ نام برده‌اند. (روضه‌الصفای ناصری، رضاقلی خان هدایت، ج 10، ص 8286)

به نظر می‌رسد کم‌کم در دوره قاجار با افزایش ارتباط ایران با غرب و شناختن فنون جدیدی برای سرگرم کردن مردم و تفریح، علاوه بر مفهوم شعبده در معنای یکی از پنج علوم غریبه، شعبده در معنای تردستی و به عنوان نوعی بازی و سرگرمی به کار می‌رفت. در استقبال از پرنس دالگوروکی وزیرمختار روس در ایران در دوره ناصرالدین شاه (روضه‌الصفا، ج 9، ص 7936)، برای اجرای بازی‌ها و تردستی‌ها، تعدادی از بازیگران هندی از بندرعباس به فارس دعوت شدند.

عین‌السلطنه در بخشی از خاطراتش، ماجرایی از یک شعبده تعریف می‌کند و می‌نویسد: «چهارشنبه سلخ شهر شوال خانه عمادالسلطنه با خانم‌ها دعوت داشتیم. صبح آنجا رفتم... بعد از ناهار دو نفر تقلیدچی که خیلی خوب تقلید درمی‌آوردند بازی ترک و نهاوندی و بازی کاشی که زیارت عتبات می‌رود درآوردند. خیلی بامزه بود. خانم‌ها پشت حصیری در اطاق بودند. بعد یک نفر حقه‌باز آمد. حقیقت خوب تردست و ناقلا بود. کارهای عجیب کرد. از جمله این بود که هشت دانه سوزن به دماغش فرو کرده بعد از دهانش بقدر 200 سوزن صحیح بیرون آورد. یک ورق کاغذ خورد و بعد لوله کاغذی از دهانش بیرون آورد که دو ذرع طول داشت. بقدر دو سیر پنبه خورد و به اندازه 500 ذرع نخ تابیده صاف بسیار خوب از دهانش بیرون آورد. دو دانه پول سیاه در دستمال گذاشته به دست یک نفر داد، دو دانۀ دیگر در دستمال دیگر گذاشته به دست دیگری داد . همه مشاهده کردیم. بعد به یکی گفت صدا کن بگو بیا. به دیگری گفت برو. دستمال را تکان داده هیچ پول نداشت. آن یکی تکان داده چهار عدد پول داشت. همین‌طور قرآن جوف دستمال گذاشتیم و برد. کارهای دیگر هم خیلی کرد. طنابی را پاره کرد. یعنی با چاقو در حضور همه بعد هردو تکه را گرفته به هم وصل شد و هرچه کشیدند پاره نشد و ابدا جای پاره شدن پیدا نبود و قس علی هذا. خیلی کارها کرد.» (روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، ج 1، صص 924 ـ 923).

همچنین بزرگان و اشراف قاجاری برای سرگرم‌کردن مهمانانشان از شعبده‌بازان دعوت می‌کردند، صاحبان حرف نیز برای جلب مشتری بیشتر از شعبده‌بازی و بازی‌های سرگرم کننده استفاده می‌کردند.

شادی معرفتی / پژوهشگر تاریخ معاصر