روایتگری‌های نقاشانه از وقایع کربلا

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- با آغاز ماه محرم و برپایی آئین‌های عزاداری و تذکار وقایع عاشورا، با آئین‌های پر سر و صدایی مواجهه خواهیم شد که خاستگاه برخی از آنها را نه دین و نه هنر می‌توان دانست. در این بین همچنان در گوشه و کنار خبرهایی از اجرای آئین‌های اصیل عاشورایی که هنرمندانه سال‌ها به حیات آرام و موثر خود ادامه داده‌اند به گوش می‌رسد. پرده‌خوانی و نقّالی یکی از آئین‌های روایتگری داستان‌های کربلا است که با جذب هنرمندان نقاش، برانگیزاننده تشکیل مکتبی در نقاشی معاصر ایران به نام نقاشی قهوه‌خانه‌ای بوده است.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای در اواخر دوره قاجار و همزمان با جنبش مشروطه ایجاد شد. این نقاشی با مضامین حماسی و مذهبی به قصد قصه‌گویی مخاطب قرار دادن عموم مردم برای روایت داستان‌های مذهبی و اساطیری در قهوه‌خانه‌ها و اماکن عمومی رواج یافت. حسین قوللر آقاسی (درگذشته در سال 1345) و محمد مدّیر (درگذشته در سال 1346) را از پایه‌گذاران و مشهورترین نقاشان این مکتب می‌دانند. همچنین فتح‌الله آقاسی، عباس بلوکی‌فر، حسن اسماعیل‌زاده و حسین همدانی، علی‌اکبر لرنی، زنده‌یاد محمد فراهانی، سید حسین حسینی و منصور وفایی از نقاشان نسل بعد این مکتب هستند.

بسیاری،کارشناسان ریشه‌های این مکتب را در نگارگری ایرانی دوره‌های تیموری و صفوی می‌دانند و ترکیب‌بندی‌های این نوع نقاشی را بر اساس ترکیب‌بندی‌های به کار رفته در نقاشی‌های آن دوران، خیال‌محور و غیرنمایشی می‌دانند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های ساختاری این نوع نقاشی که ریشه در نگارگری ایرانی دارد، پرهیز از چهره‌پردازی نمایشی‌ و تاکید بر شمایل‌نگاری‌های بی‌مکان و بی‌زمان هستند.

همچنین از ویژگی‌های خاص این نقاشی‌ها، تفاوت‌هایی است که در شیوه طراحی و رنگ‌آمیزی شخصیت‌های اولیا و اشقیا وجود دارند. اولیا با جامه‌های سبز و سپید و چهره‌هایی بدون حالت و متین و اشقیا با جامه‌هایی قرمز و با چهره‌های حالتمند و ناآرام تصویر‌ می‌شدند. در باره اندازه پیکره‌های نقاشی‌شده هم روال بدین‌گونه بوده که شخصیت‌های اصلی در مرکز پرده با اندازه‌هایی بزرگتر و شخصیت‌های فرعی کوچکتر و دورتر تصویر ‌شوند.

برخی سینماگران و پژوهشگران گفته‌اند که اگر سینمای ایران در عوض تقلید از تئاتر رو‌حوضی، ساختار پرده‌خوانی‌ها و نقالی‌هایی که با این نقاشی‌ها انجام می‌شده است، الگو قرار می‌داد، می‌توانستیم از سینمای ایرانی و ملی به معنای حقیقی آن سخن بگوییم.

تا کنون منابع زیادی در قالب کتاب در معرفی و شرح تحلیل این نقاشی‌ها تولید نشده‌اند. به جز دانش‌نامه جهان اسلام که مختصری در توضیح آئین پرده‌خوانی آورده است، در کتاب‌های زیر پژوهش‌هایی در شرح تحلیلی این نوع نقاشی و گونه‌های مختلف آن را می‌توان یافت.

- «مرشدان پرده‌خوان ایران» (مجموعه‌ای در برگیرنده پرده‌های نقاشی، روش‌ها و ساختار پرده‌خوانی 12 پرده‌خوان برجسته معاصر: نقی صباغ‌همدانی، عزیز محمد درویشی، قاسم دانش‌پژوه، محمد احدی، ذبیح‌الله بهاری، حسن میرزاعلی، نبی‌الله بهاری، حاج علی صادقی‌پور، میرزاعلی خندان، رسول میرزاعلی، سیدحسین حوائجی، محسن میرزاعلی) - به کوشش و پژوهش حمیدرضا اردلان – فرهنگستان هنر 1386

- «رق‍م‌ ک‍م‍ت‍ری‍ن» - آثار ح‍س‍ن‌ اس‍م‍اع‍ی‍ل‌زاده‌ - ت‍ه‍ی‍ه‌ و ن‍گ‍ارش‌ م‍ق‍دم‍ه‌ ک‍اظم‌ چ‍ل‍ی‍پ‍ا - ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ه‍دی‌ اف‍ش‍ار – 80صفحه – چاپ و نشر نظر 1385

- «روزی روزگاری قهوه‌خانه» - فرزین معتکفی، عباس علائی‌چهره‌برق – 200 صفحه مصور - جهان جام جم 1393

- «نخستین دوسالانه‌ی عاشورانگاران عاشق در خانه‌ی هنرهای ایرانی: نقاشی‌های معاصران و آثار ۷۰ سال نقاشی قهوه‌خانه‌ای» - دبیر نخستین دوسالانه محمود دلفی؛ مدیر هنری لیلی زعیر؛ گرافیک خانه هنرهای ایرانی- نگارش مهوش نادری – 48 صفحه مصور- سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران 1383

- «نقاشی خیالی‌ساز مردم کوچه و بازار: سوته‌دلان نقاش»- هادی سیف – 280 صفحه - کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان 1383

- «نقاشی در قهوه‌خانه: برگزیده آثار استاد احمد خلیلی و استاد محمد فراهانی» - گردآورنده حسین میر‌مصطفی – 122 صفحه – ناشر: حسین میر مصطفی 1387

- «نق‍اشی‌ قهوه‌خ‍انه» - هادی‌ س‍یف‌؛ مترجم‌ کلود (سیروس‌) ک‍رب‍اس‍ی‌ - خ‍وش‍ن‍وی‍س‌ ی‍دال‍ل‍ه‌ ک‍اب‍ل‍ی‌ خ‍وان‍س‍اری‌ – 222 صفحه مصور - سازمان میراث فرهنگی کشور1381

منبع: سایت کتابخانه مجلس