نیازمند اتاق فکر منسجم هستیم

غیر از برنامه‌هایی که در ایام سال پخش منظم دارند، برنامه‌های ترکیبی مذهبی، در ایام خاصی مانند ماه مبارک رمضان و ماه محرم ساخته و روانه آنتن می‌شوند؛ این برنامه‌ها در قالب برنامه‌های ترکیبی، گفت‌وگومحور و مستندهای مناسبتی همواره سهم مهمی در تولیدات تلویزیون و جذب مخاطبان داشته و هیچ‌کس منکر نیست که این روند در سال‌های اخیر سهم بسزایی در اطلاع‌رسانی، آموزش و افزایش آگاهی مخاطب داشته است. با این حال مسیر پرواز برای هیچ خلاقیت و نوآوری و بهتر بودن بسته نیست و این امری است که تهیه‌کنندگان، کارگردانان و مسئولان این برنامه‌ها مدنظر داشته، یا باید داشته باشند. برای پرونده این شماره قاب کوچک به سراغ چند نفر از مجریان باسابقه در تولیدات مذهبی و غیرنمایشی رفتیم که حاصل آن پیش‌روی شماست.

موضوع برنامه، اولین عامل موفقیت

مجید یراق‌بافان که از سال 1372 با گزارشگری کارش را در سیمای جمهوری اسلامی آغاز کرده تاکنون در عرصه اجرا، تهیه‌کنندگی و کارگردانی برنامه‌های مذهبی و قرآنی فعال بوده است. او اجرای برنامه‌های مذهبی چون سیمای نور و چشمه‌های نور را برعهده داشته است.

او درباره ویژگی‌های یک برنامه مذهبی معتقد است چند عامل در موفقیت برنامه‌های مذهبی غیرنمایشی که در قالب‌های مختلفی نظیر گفت‌وگومحور، مستند و مستند ـ گزارش تولید می‌شود تاثیر دارد. اولین عامل موفقیت انتخاب محتوا و موضوع است، عامل دیگر دقت در انتخاب مهمان برنامه و عامل سوم اجرای مجرب و خوب یک مجری است. گرچه در نهایت معتقدم عامل سوم قبل از عامل مهمان تاثیر دارد، منتها چون خودم کار اجرا دارم این عامل را در آخر آوردم.

وی اضافه می‌کند: برنامه مثل یک زنجیر است که حلقه‌های آن درست در سر جای خود نشسته‌ و هیچ‌کدام بر دیگری اولویت ندارد. هر برنامه با این سه محور می‌تواند با نگاه کارگردان چیده شود و به چشم بیاید. گرچه اعتقاد دارم برنامه‌های مذهبی غیرنمایشی در سال‌های اخیر تفاوت چشمگیری در نحوه اجرا و دکور و قاب تلویزیونی نداشته‌اند، ولی موفق بوده‌اند.

او با اشاره به این‌که خط قرمزی در حوزه تکنیک‌های به کار رفته در برنامه‌های این‌چنینی وجود ندارد، ادامه می‌دهد: عالم هنر مترادف است با خلاقیت در تمامی حوزه‌ها و تلویزیون هم یکی از پرمخاطب‌ترین رسانه‌هاست که در آن خلاقیت حرف اول را می‌زند. من قائل به این هستم که کیفیت این برنامه‌ها در سال‌های اخیر فرق کرده، هرچند که اعتقاد دارم برخی از کارگردان‌ها و تهیه‌کنندگان، بعضی از برنامه‌ها را ارتقای خوبی داده‌اند. این تغییرات را خصوصا در دکور، نور و کارگردانی می‌توان دید. برنامه‌های برندی مانند سمت خدا، فانوس و باران از آن جمله‌اند.

یراق‌بافان در پاسخ به این پرسش که آیا زمان آن نرسیده که خلاقیت و ساختارشکنی در برنامه‌های مذهبی به جذب مخاطب بیشتری بینجامد؟ می‌گوید: نه‌تنها زمان آن رسیده بلکه مدت‌هاست از زمان آن هم گذشته؛ گرچه باید تاکید کنم در سال‌های اخیر مسئولان عالی تلویزیون، توجه بسیار بیشتری به حوزه معارف داشته‌اند؛ ولی جای کار بسیاری هنوز مانده است و هنوز تفاوت بسیار زیادی بین حوزه‌های معارفی و دیگر ژانرهای تلویزیونی نظیر حوزه‌های اجتماعی، ورزشی یا... وجود دارد.

این مجری ادامه می‌دهد: نگاه حمایتی در شأن حوزه معارف از سوی مسئولان رده‌بالا و فراهم آوردن زمینه اقبال برنامه‌سازان به تهیه این نوع برنامه‌ها از جمله عواملی است که می‌تواند به بروز خلاقیت و برندسازی برنامه‌های مذهبی کمک کند. نبود چهره‌های متبحر و برنامه‌سازان قدیمی در این ژانر، فقط به دلیل مسائل مالی نیست، گرچه یکی از عوامل مهم آن به شمار می‌رود؛ ولی نگاه توأم با تکریم و عزتمند است که به ارضای هنرمند در بخش‌های مختلفی مانند نودال، دکوراتور، صدا، انیماتور و تدوینگر منجر می‌شود و می‌تواند کمک کند که هر کدام گوشه‌ای از کار را بگیرند و به کمک مدیر محتوایی برنامه بیایند تا ظرف تصویری برنامه تبدیل به یک برنامه خوب مذهبی و صاحب برند شود؛ فراهم کردن زمینه حضور هنرمندان در رشته‌های مختلف و اختصاص دادن زمان‌های خوب برای پخش در کنداکتور برنامه نیز از دیگر عوامل موفقیت یک برنامه مذهبی است.

او درباره آینده این برنامه‌ها نیز می‌گوید: اگر این اتفاقات بیفتد در حوزه محتوا، شاهد تغییرات مناسبی خواهیم بود البته این تغییرات مثبت، اجزای دیگری هم دارد. باید اتاق فکر مخصوصی برای نیازسنجی مخاطب تشکیل شود تا قبل از تصمیم‌گیری برای محتوای هر برنامه، ابتدا محتواسنجی براساس نیاز مخاطب شکل بگیرد. این نظرسنجی‌ها باید کاملا علمی و نه به صورت رندمی انجام شود.

در این اتاق فکر باید از کارشناسان نخبه و عالم دین، روان‌شناس، جامعه‌شناس و اقتصاددان سود جست تا بررسی شود که فلان حرف دینی را باید از زاویه دید یک روان‌شناس یا اقتصاددان چگونه نگاه کرد. وقتی موضوع برنامه مشخص شد، یافته‌های این اتاق باید در اتاق فکر دیگری که مبتنی بر معیارهای علمی و اجرایی است بررسی گردد تا در قالب برنامه‌سازی تلویزیونی ریخته شود.

او اضافه می‌کند: برای حفظ و جذب مخاطبان بیشتر یک‌سری اقدامات به عنوان عوامل تاثیرگذار برای همراهی او لازم است که انجام شود. اولین عامل این است که برنامه، نیازی از نیازهای او را برآورده کند. دوم این‌که او باید به شما اعتماد کند. او باید باور کند شما به حرف‌هایی که می‌زنید اعتقاد دارید و سومین عامل این است که او نیز در برنامه‌های شما نقش داشته باشد. در حوزه پرداخت‌ تصویری و محتوایی، این ارتباط می‌تواند قبل از برنامه، در مسیر برنامه و بعد از برنامه صورت بگیرد و نظر مخاطب فقط در حین برنامه مورد توجه برنامه‌ساز قرار نگیرد تا این نکات در همراهی و اعتماد مخاطب با برنامه‌های مذهبی تاثیر بیشتری داشته باشد.

استانداردها را بالا ببریم

رسالت بوذری، از دیگر مجریان برنامه‌های روتین مذهبی غیرنمایشی است که نزدیک به دو سال است با برنامه آئینه خانه هر سه‌شنبه شب‌ها مهمان خانه‌های مردم است. او در این برنامه با کمک کارشناس مذهبی برنامه، سعی در رساندن رزق معنوی به مردم دارد. او درباره راه‌های موفقیت یک برنامه ترکیبی مذهبی و غیرنمایشی می‌گوید: برای این‌که یک برنامه مذهبی موفق باشد باید در ابتدای کار، در مدیران سطح کلان تلویزیون، اراده‌ای برای برندسازی در حوزه معارفی وجود داشته باشد همانند آنچه در حوزه اجتماعی تلویزیون می‌گذرد. وی اضافه می‌کند: اخیرا این امر اتفاق می‌افتد که در برهه‌ای خاص از سال، برنامه‌هایی از این دست مورد توجه قرار می‌گیرند و در سال‌های بعد با همان ترکیب و سیاق تکرار می‌شوند، مخاطب به آنها عادت کرده و با آن خاطره‌سازی می‌کند، این برنامه حتی اگر در سطح متوسط استانداردهای کار باشد ماندگار می‌شود و تمام دست‌اندرکاران برنامه هم تلاش می‌کنند کیفیت این برنامه بالا برود.

وی با اشاره به این‌که این اراده در برنامه‌هایی با ژانر اجتماعی در تلویزیون وجود داشته، می‌گوید: ولی در حوزه معارفی این اراده خیلی کمرنگ بوده، گرچه در سال‌های اخیر چند برنامه به تناسب تصمیم گرفتند کار خاصی برایش انجام دهند مثلا برنامه سمت خدا سال‌هاست دارد تکرار می‌شود و زمان ثابتی هم دارد و مردم توانسته‌اند با این برنامه خاطره بسازند و آن را قبول کنند.

وی ادامه می‌دهد: اگر قرار باشد فرهنگ مذهبی ما جا بیفتد باید برای برندسازی در حوزه معارف فکر جدی بشود. وقتی از اصول استاندارد برنامه‌سازی داریم صحبت می‌کنیم، این استاندارد در حوزه معارف نباید کمتر از استانداردهای اجتماعی یا دیگر ژانرها باشد بلکه باید چند درجه برتر و بهتر از آن باشد. این طرز تفکر که می‌توان با چند تکه پارچه و چوب و یکی دو نفر کارشناس، برنامه معارفی ساخت یا هر برنامه‌ساز متوسطی می‌تواند برنامه معارفی بسازد در شأن حوزه معارف نیست.

بوذری با اشاره به این‌که تا فرم شکل نگیرد محتوا شکل نمی‌گیرد، اظهار می‌‌کند: ظرف و مظروف باید از جنس هم باشد تا ترکیب آنها درست از کار درآید. توجه به فرم و محتوا و اراده برندسازی در این حوزه باعث می‌شود یک برنامه معارفی ترکیبی موفق از آب درآید.

وی درباره نوآوری در حوزه معارف نیز می‌گوید: خیلی سخت است که از نوآوری در حوزه‌ای بگویی که مخاطبان با یک نگاه به مجری بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. این ژانر، حوزه بی‌رحمی است؛ زیرا مخاطب به محض آن‌که احساس کند مجری حرفی که می‌زند از اعتقادات قلبی‌اش شکل نگرفته یا دارد جلوی دوربین فیلم بازی می‌کند و به واسطه تبرج، شومنی و بازیگری می‌خواهد با مخاطبان ارتباط برقرار کند، با برنامه ارتباط برقرار نمی‌کند. باید برنامه معارفی به سمت و سویی برود که به دل بنشیند. برنامه‌ای که از اعتقاد حرف می‌زند، مجری اش باید صادقانه و باورمند صحبت کند؛ این حرف را بارها خطاب به مجریان این برنامه‌ها گفته‌ام که اگر می‌خواهید در این برنامه‌ها به جایی برسید، سعی کنید در حوزه معنویت خودتان یک گام جلو بردارید.

این مجری برنامه‌های مذهبی با بیان این‌که از لحاظ فنی نیز برنامه‌ای موفق است که ضمن برخورداری از اصول استاندارد اجرا، شاخص هم باشد، می‌افزاید: این تفکر که دکور آنچنانی برای یک برنامه معارفی لازم نیست غلط است، این‌که هر کسی می‌تواند اجرای این برنامه‌ها را به‌عهده بگیرد و هر تهیه‌کننده متوسطی می‌تواند برنامه معارفی بسازد، درست نیست. این نگاه قطعا باید تغییر کند. اتفاقا این حوزه، چون با باور مردم سر و کار دارد، باید بیشترین هزینه و خلاقیت خرج آن شود.

وی ادامه می‌دهد: حتی دیگر استانداردهای فنی نظیر کنتراست دکور چیدمان و استانداردهای دیگر باید در حد اعلا باشد. مثال می‌زنم؛ در حوزه شعر مردم به اشعار ضعیفی که در مدح امامان خوانده می‌شود، ایراد می‌گیرند و معتقدند برای بالاترین مفاهیم اعتقادی‌شان، باید بالاترین زبان‌ها و کلمات استخدام شود.

اگر این توانایی در مجری نیست که در مورد ارتباطات معنوی با حرم امام رضا(ع) با بهترین سخنان حرف بزند، بهتر است اصلا صحبت نکند.

برنامه‌های مذهبی در رادیو

برنامه فقه پویا از آن دست برنامه‌های مذهبی پرمخاطب رادیویی است که توانسته در مدت زمان طولانی روی آنتن پخش بماند و به بخشی از نیازهای مردم در حوزه مذهب بخوبی جواب دهد. محمدجواد طوسی، تهیه‌کننده رادیویی در گفت‌وگو با قاب کوچک درباره دلیل اقبال مردم به این‌گونه برنامه‌ها چنین می‌گوید: کار در مدیوم رادیو و تلویزیون برای برنامه‌های مذهبی دارای حساسیت‌های ویژه‌ای است که در دیگر حوزه‌های زندگی با این حساسیت‌ها روبه‌رو نیستیم؛ زیرا مذهب دارای مولفه‌های خاصی است که اگر این ویژگی‌ها و مولفه‌های خاص را در نظر نداشته باشید، نمی‌توانید در برنامه‌سازی‌های مذهبی موفق باشید.

وی ادامه می‌دهد: من سال‌هاست در این حوزه کار کرده‌ام و معتقدم اولین و مهم‌ترین نکته این است که تهیه‌کنندگان و مجریان یک برنامه تا چه حد خودشان به این نگاه مذهبی اعتقاد دارند و به آن عاملند که دارند آن را تبلیغ می‌کنند. مخاطبان بخوبی این حس را در کلمات و لحن صحبت مجریان و کارشناسان برنامه می‌فهمند. تا این اعتقاد قلبی وجود نداشته باشد، برنامه‌های مذهبی نمی‌تواند روی مخاطب تاثیر بگذارد.

وی تصریح می‌کند: از طرف دیگر ما مخاطبان را نمی‌بینیم و ارتباط تصویری بین ما برقرار نیست و ناچاریم این دقت را روی مخاطبان برنامه داشته باشیم و طوری مسائل را مطرح کنیم که نه‌تنها مخرب نباشد؛ بلکه مفید هم باشد. تمامی همت خود را باید بر این مساله قرار دهیم تا تاثیرگذاری برنامه را بیشترکنیم.

او با اشاره به این‌که تمامی مخاطبان از یک طیف دینی هم‌سطحی برخوردار نیستند، می‌افزاید: توجه به این نکته بسیار مهم است که داریم برای جامعه‌ای برنامه‌سازی می‌کنیم و سعی داریم حداکثر همراهی را از مخاطبانی بگیریم و به دغدغه‌های تمامی آنها جواب دهیم که به مسائل دینی به طور برابر نگاه نمی‌کنند. یک برنامه‌ساز موفق به تمام این ظرایف، دقت کامل دارد تا در رسیدن به اهدافی که برای برنامه‌های خود تعریف کرده، خدشه‌ای وارد نشود.

طوسی با بیان این‌که زوایای پنهان وجودی انسان‌ها، نیازسنجی مذهبی آنان را کمی سخت می‌کند، می‌گوید: مخاطب رادیو بسیار گسترده است و هر لحظه ممکن است از دست ما خارج شود و فقط طرح مساله را بشنود، بدون این‌که پاسخ کارشناس به آن شبهه را بداند. تجربه نشان داده همزمانی طرح مساله به نوعی که متضمن پاسخ کارشناس به صورت تلویحی نیز باشد، از تجربه مجری و تهیه‌کننده برنامه برمی‌آید. این کار علاوه بر پیچیدگی‌های معمول، هنرمندانه است و معتقدم جز با عنایت پروردگار نمی‌توان از عهده این ظرایف و دقایق برآمد. این لطفی است که در اختیار برنامه‌سازان مذهبی قرار گرفته که کار را با تمام سختی‌ها و مشکلات آن به دست مخاطبی برساند که یک هفته صبر می‌کند تا برنامه‌اش آغاز شود و تمام این مدت از پای برنامه بلند نشود.

تهیه‌کننده برنامه فقه پویا ادامه می‌دهد: تولید برنامه‌هایی مانند پرسمان خانواده و پرسمان کودک و نوجوان در سال‌های گذشته توسط من که البته هنوز هم ادامه دارد، برنامه دیار سلمان با موضوع تحلیلی تاریخی که تهیه 60 قسمت از صد قسمت آن را عهده‌دار بودم و زمزم احکام که فقط به پرسش‌های شرعی مخاطبان از مراجع تقلیدشان می‌پرداخت تا برنامه فقه پویا که نگاهی تحلیلی و علمی به پرسش‌های مردم در حوزه‌های بسیار متنوع زندگی دارد و مسائل مستحدثه و نوپای فقهی را مطرح می‌کند، همه و همه باعث شده نیاز مردم را در برنامه‌های مذهبی بشناسیم و بتوانیم برنامه‌هایی را روی آنتن پخش ببریم که بیشترین مخاطب ثابت را در این حوزه داشته باشد. این برنامه توانسته به نوعی برند در رادیو و در حوزه برنامه‌های معارفی و مذهبی تبدیل شده و مخاطب کوچک‌ترین تغییرات پخش برنامه را متوجه شود و پیگیری کند.

وی می‌افزاید: البته برندسازی در برنامه‌های مذهبی و رادیویی، کار مشکلی است و در این راه مشکلات زیادی وجود دارد که البته با حمایت مسئولان و وجود اراده‌ای قوی برای تولید چنین برنامه‌هایی، این مهم غیرممکن نیست.

محبوبه ناطق