شیعیان عربستان؛ اقلیتی در شرایط خاص

اما پیروان اهل بیت عصمت و طهارت در عربستان سرگذشتی شنیدنی دارند. آنها ناچارند با توجه به حضور وهابیت در عربستان در کنار حفظ نشاط شیعی با تنگناها و مشکلات موجود بسازند و با این وصف همچنان استوار و امیدوار به آینده روشن خود می‌نگرند.

اکنون شیعیان عربستان بیش از 10 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. شیعیان عربستان بیشتر در استان شرقی ظهران در شهرهای قطیف و احساء سکونت دارند و در مناطق شمالی و جنوب این کشور نیز اقلیت شیعه موجود است‌.

منطقه شرقیه عربستان که اکثر شیعیان در آنجا زندگی می‌کنند از نظر وسعت حدود 759هزار و 268 کیلومتر مربع است که در بین 14 منطقه‌ای که عربستان را تشکیل می‌دهد از همه وسیع‌تر بوده و از لحاظ جمعیت بعد از مکه و ریاض قرار دارد. منطقه شرقیه از ثروت‌های طبیعی مانند نفت و محصولات متعدد کشاورزی برخوردار است‌، اما یکی از محروم‌ترین نواحی این کشور محسوب می‌شود.

دولت عربستان در نواحی شرقیه از انجام مراسم مذهبی شیعیان با وجود هجمه وهابیون جلوگیری نمی‌کند، اما فقط به آنان اجازه داده در مساجد مخصوص خود شعائر و فرایض مذهبی را به‌جا آورند.

باید اضافه کرد غیر از شیعیان جعفری‌، دو فرقه اسماعیلیه (در منطقه بحران) و زیدیه (در جنوبی‌ترین نقطه عربستان در شهرهای عسیر، نجران‌، جده و ینبع) نیز در این کشور زندگی می‌کنند.

پرجمعیت‌ترین مناطق شیعه‌نشین عربستان‌ در قطیف‌ و احساء است که جزو دمام‌ (در جوار خلیج‌فارس‌) هستند. این منطقه آخرین نقطه دولت سعودی با خلیج فارس بود که با بحرین نیز همجوار است‌. شیعیان این منطقه ارتباطات خاصی با شیعیان بحرین دارند. این مساله به آنجا برمی‌گردد که اجدادشان به نوعی با ایرانیان مخلوط بوده و هستند. در قطیف و احساء بتازگی وضع شیعیان بهتر شده‌ از جمله این‌که به آنها اجازه داده‌اند برای خودشان مسجدی داشته باشند. چون در عربستان سعودی رسم بر این است که امامان جماعت مساجد را اوقاف تعیین می‌کند و عملا ائمه مساجد دست‌نشانده دولت هستند. شیعیان همواره دنبال آن بوده‌اند که جاهایی داشته باشند به عنوان حسینیه‌، مهدیه و بیت العباس که بتوانند دور هم جمع شوند و به مراسم مذهبی خاص خود بپردازند. در سال‌های حکومت ملک عبدالعزیز و ملک فهد این امر میسر نبود. اما اخیرا اجازه داده‌اند شیعیان در روستاهایی که پرجمعیت است یک مسجد مخصوص خود داشته باشند. شیعیان در سال‌های گذشته با سختی‌های بسیار مراسم مذهبی خود را در خانه‌ها و مکان‌های متعلق به خودشان‌، از جمله در باغات‌، آن هم به صورت پنهانی که دولت نفهمد، برگزار می‌کردند. شیعیان در باغاتشان براساس تعداد جمعیتی که می‌آید، جایی را اختصاص می‌دهند به عنوان تکیه‌.

شیعیان نماز و مراسم مذهبی را در این مکان‌ها برگزار می‌کنند. این مراسم مذهبی معمولا در اعیاد یا ایام شهادت ائمه(ع) برگزار می‌شود. در عزاداری دور هم جمع می‌شوند ذکر مصیبت‌، قرائت شعر، تلاوت قرآن‌، سخنرانی و بیان مسائل شرعی از برنامه‌های این‌گونه مراسم‌ است‌. از همه جالب‌تر این‌که در کنار تکیه دیگ‌های غذا می‌گذارند و به شرکت‌کنندگان شام و ناهار می‌دهند. اغلب اوقات جمعیت خیلی عظیمی جمع می‌شود. مخالفت‌های شدید گذشته باعث شده بود که شیعیان پراکنده باشند.

در احساء و قطیف، موقوفه‌های فراوانی برای مساجد و حسینیه‌ها وجود دارد و بیشتر آنها با نام ا‌ئمه(ع) مزین و نامگذاری‌ شده است؛ موقوفات فراوانی برای امیرالمؤمنین(ع)، امام حسین(ع)، حضرت زهرا(س) و امام زمان(عج) که غالبا مزرعه و باغ‌ و البته برخی از آنها نیز به صورت خانه هستند. اخیرا برخی باغ‌های وقفی به ساختمان‌های بزرگ تبدیل شده است.

طایفه شیعه‌مذهب مدینه را شیعیان نخاوله می‌گویند که دیر زمانی است در تاریخ شهر مدینه‌الرسول شناخته شده‌ و همواره استقلال مذهبی خود را حفظ کرده‌اند. شیعیان نخاوله نه می‌توانند آشکارا عقیده خود را بیان کنند و نه قادرند به آداب و رسوم خویش عمل نمایند. آنان حق ندارند دستار سنتی خود را به سر کنند. مستخدمان دولتی شیعه‌مذهب که مجبور به حضور در نماز جماعت هستند، نمی‌توانند علائمی از تشیع خود مانند استفاده از تربت و مهر در نماز نشان دهند. با این حال درصددند در سایه کار و تلاش، نشاط اقتصادی خود را به رخ دیگران بکشند.

شیعیان مدینه در قسمت‌های مختلف شهر سکونت دارند. آنها پیشتر و قبل از توسعه جدید شهر در بخش‌های جنوبی و شرقی در حاشیه مسجدالنبی نیز زندگی می‌کردند. اما اکنون بیشتر در محله غریات‌، خیابان علی بن ابی‌طالب‌، حوالی مسجد قبا، خیابان‌های قربان‌، گاز و طالع ساکن هستند. تعداد شیعیان مدینه بین 40 تا 75 هزار نفر تخمین زده می‌شود.

شغل ۹۰ درصد شیعیان مدینه گرده‌کشی و نگهداری از نخلستان‌هاست. به گونه‌ای که گفته می‌شود فقط از دست شیعیان است که نخل‌ها ثمر می‌دهد. مشهور است سالی که شیعیان را به‌وسیله ارتش از شهر بیرون کرده بودند و آنها در وضع دشواری در بیابان‌های اطرف مدینه و در چادر زندگی می‌کردند هیچ یک از درختان نخل مدینه ثمر نداده و آن سال زائران و مسافران مدینه بدون خرما مانده بودند و این مساله سبب عقب‌نشینی وهابی‌ها در مقابل شیعیان شده بود و آنها به خانه‌هایشان که البته بسیاری از آنها به بهانه توسعه خیابان یا حرم تخریب شده بود، بازگشتند.

مطالب گفته شده حاکی از این است که شیعه کم‌کم دارد اظهار وجود می‌کند. البته فعلا ابتدای راه است و شیعیان هنوز هم در محرومیت به سر می‌برند، ولی این امیدواری وجود دارد با توجه به تغییر رویکردی که در دولت سعودی نسبت به شیعیان، پیدا شده‌، شرایطی حاصل شود تا شیعیان عربستان بتوانند هویت خود را حفظ کنند.

فتاح غلامی / جام‌جم