رازهای شکل‌گیری بهمن

احتمالا در فیلم‌های کارتونی بارها شکل‌گیری بهمن را دیده‌اید، یک گلوله برفی کوچک که در سراشیبی شروع به غلتیدن می‌کند و لحظه به لحظه بر حجم آن افزوده می‌شود. اما بهتر است بدانید شکل‌گیری بهمن در واقعیت به هیچ‌وجه شباهتی با آنچه که در فیلم‌های کارتونی رخ می‌دهد، ندارد. کارل بیرکلند، مدیر مرکز مدیریت بهمن مونتانا درباره چرایی شکل‌گیری بهمن‌ها به بخش خبری نشنال ژئوگرافی گفت:‌ «بهمن‌ها حوادث طبیعی فاجعه‌باری است که اغلب خود ما انسان‌ها ماشه آن را می‌کشیم. بر خلاف باور عام، بهمن حاصل غلتیدن یک گلوله برفی نیست؛ بلکه حاصل انبساط یا ارتجاع طویل یک توده بزرگ برف است که همچون صفحه یا ورقه‌ای از باقی مجموعه جدا شده و در سراشیبی به سمت پایین سرازیر می‌شود.» سوالات متعددی در مورد بهمن وجود دارد که در ادامه تلاش خواهد شد تا صرفا به پاره‌ای از آنها پرداخته شود.

رازهای تولد

تریسی ویلسون، نویسنده بخش علوم وبسایت Howstuffworks شکل‌گیری بهمن برفی را حاصل سه جزو کلیدی می‌داند: برف، سطح شیبدار و عاملی که به رهاسازی منجر شود. ویلسون می‌گوید: «لایه‌ سست توده‌های عظیم برف اغلب بواسطه یخ یا شبنم یخ‌زده سطحی و عمقی شکل می‌گیرد. البته کریستال‌های تراش‌دار یا دانه‌های برف نیز در شکل‌گیری لایه‌های سست بی‌تاثیر نیست. اگر لایه سست شکل‌گرفته در توده برف نزدیک سطح باشد، «بهمن‌چه» پدیدار می‌شود. «بهمن‌چه» چیزی شبیه شن و ماسه‌هایی است که از تپه‌های شنی پایین می‌غلتد. در واقع این واژه اشاره دارد به آبشاری از برف پودری و سست که از نوک V شکل کوه به پایین سرازیر می‌شود. بهمن‌چه‌ها بسته به ابعادشان اغلب خسارات مالی و جانی جزئی را همراه دارد. اگر لایه سست در بخش عمقی‌تر توده برف تشکیل شود، می‌تواند بوقوع بهمن منجر شود که البته از نوع قبل بسیار خطرناک‌تر است. بهمن‌هایی از این نوع همچون صفحه‌ یا تخته از کل توده جدا شده و با قدرت هرچه تمام‌تر به پایین سرازیر می‌شود. سستی لایه‌های زیرین گاهی به اندازه‌ای است که کل حجم توده برف را یکجا به پایین می‌کشد. باد یکی از عواملی است که می‌تواند در شکل‌گیری بهمن موثر باشد. از دیگر فاکتورهای تاثیرگذار در ریزش بهمن می‌توان به شیب، پوشش زمین، پوشش گیاهی، میزان بارش برف، شرایط جوی توفانی، جهت و درجه‌حرارت اشاره کرد.»

قدرت بهمن برفی

بهمن‌های بزرگ توده‌هایی متشکل از چند هزار تن برف، گل و سنگ است که سرعت آنها گاهی به حدود 200 کیلومتر بر ساعت می‌رسد. بهمن به‌طور متوسط هر ساله در جهان بیشتر از 150 نفر را به کام مرگ می‌کشد که اغلب این قربانیان را برف‌روب‌ها، اسکی‌بازان و گردشگران زمستانه تشکیل می‌دهند. آمارها نشان می‌دهد که بیشتر بهمن‌ها حاصل رانش برف‌های پودری خشک است و تلفات آنها نیز بالطبع کمتر است. اما در مقابل بهمن‌های عظیم می‌تواند حتی در پنج ثانیه رکورد سرعت 130 کیلومتر بر ساعت را هم بزنند. متاسفانه قربانیان بهمن‌های عظیم بندرت جان سالم بدر می‌برند. باید به‌ خاطر داشت که وقوع بهمن معمولا در خلال یا حتی 24 ساعت پس از توفان‌های برفی محتمل‌تر است که بتواند 30 سانتی‌متر یا بیشتر برف تازه را بر روی سطوح ناپایدار بنشاند.

انواع بهمن

بهمن انواع گوناگونی دارد، اما در مجموع می‌توان بهمن‌ها را به دو گروه عمده تقسیم کرد: بهمن از نوع سست و سبک و بهمن از نوع صفحه‌ای یا تخته‌ای. گروه اول بهمن‌هایی است که انرژی خود را از یک نقطه آزاد می‌کند. این گروه توده‌های برفی سست، شُل و ناپایداری است که آغاز آنها از یک نقطه است و در حین سقوط به پایین رفته‌رفته دامنه پراکنش‌شان گسترده‌تر می‌شود. شکل این گروه از بهمن‌ها بیشتر شبیه قطره اشک است و لایه سستی که به ریزش این نوع بهمن‌ها منجر می‌شود، معمولا در سطح یا نزدیک به سطح قرار دارد. از شایع‌ترین انواع این بهمن‌ها می‌توان به بهمن‌های سست خشک و بهمن‌های سست آبکی اشاره کرد. گروه دوم بهمن‌ها که به نام تخته‌ای یا صفحه‌ای شناخته شده‌ است، همان‌طور که از اسم‌شان برمی‌آید؛ قالب‌های بزرگ و به هم پیوسته از توده‌های برفی است که در ابتدا یک ترک یا شکستگی در آنها ایجاد می‌شود و سپس دامنه این ترک بزرگ‌تر می‌شود تا این‌که در نهایت یک صفحه بزرگ از توده جدا شده و در جهت شیب کوه به سمت پایین حرکت می‌کند. شکستگی نامنظم و بزرگی را که در توده برف ایجاد می‌شود اغلب با عنوان دیواره تاج می‌شناسند. درست است که توده برف در وهله نخست بسیار بزرگ است اما این صفحه یا تخته در حین سقوط به پایین دائم می‌شکند و کوچک‌تر می‌شود. لایه سستی که به پدیدار شدن این نوع بهمن‌ها منجر می‌شود، برخلاف بهمن‌های نوع اول در زیر لایه سطحی شکل می‌گیرد. ریزش این نوع بهمن‌ها مستلزم این است که یک لایه نسبتا منسجم از برف روی یک لایه نسبتاً سست بنشیند. زمانی که استرس وارد بر این صفحه از میزان تحمل فراتر باشد، به شکستگی و سپس سقوط توده عظیم برف منجر خواهد شد. جالب است که بدانید این نوع بهمن‌ها حتی می‌تواند زمانی شکل بگیرد که اسکی‌بازان درست بر فراز توده در حال اسکی کردن هستند.

نجات از بهمن

مجله نشنال ژئوگرافی در بخش اطلاع‌رسانی خود اعلام می‌کند که براساس آمارها 93 درصد قربانیان بهمن در صورتی زنده می‌مانند که بتوان 15 دقیقه پس از ریزش بهمن آنها را از زیر حجم انبوه برف خارج کرد اما پس از این مدت احتمال زنده ماندن قربانیان بسرعت کاهش پیدا می‌کند. در ادامه این گزارش خبری آمده که 45 دقیقه پس از سقوط بهمن 20 تا 30 درصد احتمال دارد که بتوان قربانیان را نجات داد و این همه در حالی است که پس از گذشت دو ساعت فقط احتمال زنده ماندن تعداد بسیار معدودی وجود خواهد داشت. موسسه تحقیقاتی اس‌ال اف یک مرکز تخصصی سوئیسی است که در زمینه برف و ریزش بهمن مطالعات گسترده‌ای انجام داده است. این موسسه اعلام کرده که بیشتر بهمن‌هایی که در جهان گزارش می‌شود، به نوعی ریشه در فعالیت‌های انسانی و بخصوص گردشگری دارد. تحقیقات این موسسه نشان داده که احتمال ریزش بهمن در شیب‌های شمالی و جنوبی به نسبت کمتر از دیگر شیب‌هاست. تریسی ویلسون، نویسنده بخش علوم وبسایت Howstuffworks نیز به این مساله اشاره می‌کند که مرگ ناشی از ریزش بهمن اغلب به یکی از این سه دلیل است: آسیب فیزیکی، خفگی و سرمازدگی. ویلسون می‌گوید: «تکنیک‌های مختلف نجات بر این تاکید دارد که باید پیش از توقف بهمن، محیط را ترک کرد. اما در صورتی که فرد نتواند از محیط خارج شود، باید حداکثر تلاش خود را انجام دهد تا در جوار تخته‌سنگ‌ها و دیگر پناهگاه‌های مطمئن پناه بگیرد. درختان در این‌گونه موارد معمولا قابل‌اعتماد نیست. بسته نگه داشتن دهان از جمله مواردی است که امکان بقا را افزایش می‌دهد. تجهیزات اسکی را در هنگام بهمن باید بسرعت رها کرد. زیرا می‌تواند باعث صدمات جدی‌تر شود. اما در مقابل نگه داشتن کولی‌پشتی حاوی غذا و کمک‌های اولیه یکی از ضروریات است. یکی از راه‌هایی که می‌تواند در هنگام ریزش بهمن به قربانی کمک کند، انجام حرکاتی مشابه شنا برای رسیدن به سطح و شناور ماندن در توده برف است. قربانیان بهمن اگر به‌خاطر داشته باشند که هنگام افت سرعت بهمن باید به سرعت دست‌ها و آرنج را در اطراف دهانشان نگه دارند تا بتوانند حتی‌الامکان فضای بیشتری را در برف برای تنفس خود ذخیره کنند در این صورت شانس زنده‌ماندنشان بسیار بیشتر خواهد شد. پرتاب لباس و... در این‌گونه موارد توصیه می‌شود تا احتمال نجات را توسط گروه نجات تقویت کند.»

بهمن‌های بزرگ در جهان

کوه‌های آلپ سوئیس از جمله بهمن‌خیزترین نقاط جهان است. تاریخ نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین بهمن جهان 218 سال پیش از میلاد مسیح در سوئیس رخ داده است. در سال 1970 میلادی (1349ه. ش) زلزله‌ای به قدرت 9/7 ریشتر سواحل چیمبیته یکی از بزرگ‌ترین بندرگاه‌های پرو را لرزاند. این زلزله در عین این‌که چند هزار کشته برجا گذاشت، یخچال‌های بی‌ثبات کوهستان هواسکاران، یکی از پرشیب‌ترین نواحی کوهستانی آندز را نیز به لرزه درآورد. استرس حاصل از این زلزله در نهایت به‌وقوع دومین بهمن مهیب تاریخ منجر شد. بهمن مذکور شهر یونگای پرو را به‌طور کامل بلعید. حدود 25 هزار نفر از شهروندان این شهر به‌واسطه بهمن جان سپردند و فقط 350 نفر که موفق شده بودند خود را به بالای یکی از بلندی‌های کوهستان برسانند، زنده ماندند. سومین بهمن مهیب جهان در سال 1916 میلادی (1295 ه. ش) در دولومیتس واقع در شمال شرقی ایتالیا اتفاق افتاد. از این واقعه در تاریخ با عنوان جمعه سفید یاد شده و در نتیجه آن قریب ده هزار سرباز در زیر برف و یخ مدفون شدند. چهارمین بهمن بزرگ تاریخ در سال 1962 میلادی (1341ه.ش) و باز هم در کوهستان‌های آندز پرو اتفاق افتاد. مقامات پرو در آن زمان تمام تلاش خود را کردند تا هرچه سریع‌تر ساکنان روستای رانراهیرکا را از زیر بهمن نجات دهند اما بهمن بسیاری از راه‌های دسترسی را محدود کرده بود. آمارها نشان می‌دهد که حدود 2700 تا 4000 نفر از سکنه این منطقه در زیر بهمن مدفون شدند.

بهمن‌ در ایران

مناطق کوهستانی ایران و تعدادی از جاده‌های بهمن‌خیز کشور از جمله محور کرج ـ چالوس در فصل زمستان و اوایل بهار گاه و بیگاه شاهد ریزش بهمن است. سقوط بهمن گاه تخریب بناها را هم در پی دارد. منطقه سیاه‌بیشه از این نظر شاید مثال ملموسی باشد. چندی پیش سقوط بهمن در این منطقه سبب شد تعدادی ویلا که از نظر شرایط توپوگرافیک در محدوده آسیب‌پذیر بود، تخریب شود. دماوند از نظر بهمن‌خیزی به نوعی شناخته‌شده است. جاده اصلی هراز، پلور، رینه و سایر مسیرهای دسترسی نظیر جاده لاسم از جمله رایج‌ترین مناطق بهمن‌خیز در این محدوده است. در کشور ما شاید هر ساله بیش از چند صد یا گاهی هزار بهمن کوچک و بزرگ در مناطق کوهستانی رخ می‌دهد. اما اغلب بهمن‌های جاده‌های اصلی و محدوده‌های مخصوص ورزش‌های زمستانی است که مورد توجه عموم قرار می‌گیرد. برداشت‌های نادرست از وضع جوی، توهم تجربه، رقابت و بسیاری مسائل دیگر باعث می‌شود که برخی از افراد در برابر این پدیده طبیعی سهل‌انگارانه عمل کنند و در نتیجه جان خود و تعدادی دیگر را براحتی در معرض مخاطره قرار دهند. اصل غافلگیری بهمن را نباید هیچ‌گاه از خاطر برد. بی‌احتیاطی و بی‌توجهی به هشدارهای هواشناسی از جمله مهم‌ترین دلایلی است که می‌تواند خطر بهمن را چند برابر کند. بسیاری از اسکی‌بازان برف‌های سبک را به دلیل حرکت راحت‌تر برای اسکی ترجیح می‌دهند. اما مساله اینجاست که فشار بدن انسان می‌تواند براحتی حجم عظیمی از برف را شکسته و بهمن پدید آورد. جدای از همه این موارد باید به‌خاطر داشت که حتی بوق زدن یا استفاده از مواد محترقه و پرصدا می‌تواند ماشه این سلاح پرقدرت را براحتی بکشد.

با سردتر شدن هوا و ریزش مداوم برف، احتمال سقوط بهمن نیز افزایش پیدا می‌کند. بهمن هیچ‌گاه تابع زمان نبوده و نیست. در عین حال پیش‌بینی آن هنوز به‌طور قطع امکان‌پذیر نیست. اما شناخت بهمن و دلایل شکل‌گیری آن می‌تواند کمک موثری برای پرهیز از تصمیمات اشتباه در زمان‌های اشتباه باشد.

فرناز حیدری ‌/‌ جام‌جم