تاریخچه استفاده از سلاح‌های شیمیایی

به جرأت می‌توان گفت سلاح‌های شیمیایی تنها سلاح‌های جنگی هستند که بیشترین و قدیمی‌ترین معاهدات بین‌المللی برای منع کاربرد آن وجود دارد.

به دلیل ماهیت غیرانسانی و وحشیانه این گونه سلاح‌ها‌، از قرن‌ها پیش که از سلاح‌های شیمیایی در شکل ابتدایی آن و در جنگ‌ها استفاده می‌شد‌، قراردادهای مختلفی برای ممنوع ساختن آن شکل گرفت.

نخستین قرارداد بین‌المللی برای محدودسازی استفاده از سلاح‌های شیمیایی به سال 1675 میلادی بر می‌گردد.

هنگامی که فرانسه و آلمان با امضای موافقنامه‌ای در استراسبورگ درباره ممنوعیت کاربرد گلوله‌های سمی به توافق رسیدند.

200 سال بعد در سال 1874 میلادی «کنوانسیون بروکسل درباره حقوق و قوانین جنگ» کاربرد سموم یا سلاح‌های سمی و نیز سلاح‌ها‌، پر تابه‌ها و موادی را که باعث مصدومیت و رنج غیرمعمول می‌شود‌، ممنوع اعلام کرد.

پیش از پایان قرن نوزدهم و در سال 1899میلادی کنفرانس بین المللی صلح در «لاهه» برپا شد و منجر به امضای موافقتنامه‌ای در ممنوعیت استفاده از پرتابه‌های جنگی محتوی گازهای سمی شد.

با وجود این سه توافقنامه بین المللی‌، در طول جنگ جهانی اول(1918- 1914) جهان شاهد هولناک‌ترین کشتارهای ناشی از کاربرد سلاح های شیمیایی بود.

تلفات بی‌شمار و حملات وسیع شیمیایی با بکارگیری شیوه‌های نوین کاربرد گازها و مواد سمی مهلک و ناتوان کننده در این جنگ باعث بروز نگرانی‌های عمیقی در سطح جهان شد و منجر به انعقاد یکی از معروف‌ترین معاهدات بین المللی عدم کاربرد سلاح‌های شیمیایی‌؛یعنی «پروتکل1925 ژنو» شد که در آن کاربرد گازهای خفه کننده‌، سمی یا سایر گازها و نیز شیوه‌های جنگ میکربی منع شده است. اکثر کشورهای جهان از جمله ایران و عراق این پروتکل را امضا کردند.

با وجود امضای این پروتکل توسط بسیاری از کشورهای جهان‌، این معاهده دارای نقصان بسیار بزرگی بود و آن اینکه تنها ناظر به ممنوعیت «کاربرد» سلاح‌های شیمیایی یا میکروبی بود و «توسعه»،«تولید» و«انباشت» این سلاح‌ها را منع نمی‌کرد.

به علاوه بسیاری از کشورهای جهان این پروتکل را با این تبصره امضا کردد که حق کاربرد سلاح‌های شیمیایی را علیه کشورهای غیر عضو پروتکل و نیز مقابله به مثل در صورت حمله شیمیایی به کشورشان را برای آنان مجاز می‌دانست.

در سال 1971میلادی و برای برطرفکردن نواقص پروتکل 1925 ژنو‌، کمیته خلع سلاح سازمان ملل- که بعدها به کنفرانس خلع سلاح تبدیل شد- متن نهایی کنوانسیون منع توسعه‌، تولید و انباشت و کاربرد سلاح‌های بیولوژیک (میکربی) که به کنوانسیون سلاح‌های بیولوژیک (BWC) معروف است را آماده کرد.

این کنوانسیون به صراحت کشورهای عضو را متعهد می‌سازد مذاکرات خود را تا حصول یک معاهده بین‌المللی برای منع سلاح‌های شیمیایی دنبال کند ولذا از همان زمان مذاکرات مربوط به تهیه متن کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی به صورت جدی آغاز شد.

به دنبال نزدیک به 20 سال مذاکرات فشرده در «کنفرانس خلع سلاح»، سرانجام متن نهایی کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی نیز در سال 1992میلادی طی مراسمی در پاریس به امضای 130 کشور جهان و سپس به امضای دبیر کل سازمان ملل نیز رسید.

کشورهای امضا کننده این کنوانسیون می‌بایستی آن را در مجالس خود نیز به تصویب برسانند و براساس مفاد کنوانسیون‌،180 روز پس از به تصویب رسیدن کنوانسیون توسط شصت و پنجمین کشور عضو‌، این کنوانسیون لازم‌الاجرا خواهد شد.

بدین ترتیب در روز 29 آوریل 1997 کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی به طور رسمی لازم الاجرا شد.

سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW)

از زمان امضا شدن کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی تا لازم الاجرا شدن آن (1997-1993.م) مسئولیت فراهم کردن ساز و کارهای اجرایی شدن کنوانسیون و چگونگی آن به عهده کمیسیون مقدماتی بود که در لاهه استقرار داشت.

با لازم الاجرا شدن کنوانسیون در سال 1997.م مسئولیت حسن اجرای مفاد کنوانسیون از جمله برنامه‌های راستی آزمایی و بازرسی‌ها و آموزش بازرسان و سایر امور اجرایی کنوانسیون به عهده سازمانی تحت عنوان «سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW)» گذاشته شد که مقر آن در شهر لاهه هلند بوده و محل دائمی اجلاس‌های سالیانه و سایر اجتماعات رسمی کشورهای عضو کنوانسیون است.

تاریخچه کاربرد سلاح‌های شیمیایی

هرچند که مواد سمی و کشنده حتی در جنگ‌های باستان برای از پا درآوردن دشمن مورد استفاده قرار می‌گرفت اما کاربرد وسیع سلاح‌های شیمیایی به شکل مدرن آن در جنگ اول جهانی رخ داد. در روز 22 آوریل 1915 میلادی که به عنوان «روز تولد جنگ شیمیایی» نام گرفت.

در شهر «ایپر» بلژیک‌، ارتش آلمان با استفاده از کپسول‌های محتوی گاز خفه کننده «کُلُر» هزاران نفر از سربازان متفقین را در جبهه مخالف از پای درآورد و از آن پس طرفین درگیر به صورت مکرر و در مقیاس وسیع از انواع سلاح‌های شیمیایی علیه یکدیگر استفاده کردند.

در طول همین جنگ بود که برای اولین بار عامل شیمیایی ناتوان کننده خردل (سولفور موستارد) که به عنوان عامل تاول زا نیز شناخته می‌شود توسط ارتش آلمان مورد استفاده واقع شد.

هرچند با امضای پروتکل 1925 ژنو‌، کاربرد این سلاح‌ها بعد از جنگ جهانی ممنوع اعلام شد اما در فاصله بین دو جنگ جهانی بسیاری از کشورهای دنیا به توسعه‌، تولید و انباشت سلاح‌های شیمیایی ادامه دادند.

با این حال با کمال تعجب در طول نبردهای خونین جنگ دوم جهانی(1945-1939) از سلاح شیمیایی استفاده نشد که شاید دلیل آن هراس از مقابله به مثل کشورهای طرف جنگ و غیرقابل کنترل بودن عواقب و تلفات ناشی از این سلاح‌های مخوف بود (برخی مورخان معتقدند از آنجا که هیتلر خود در جنگ اول جهانی هنگامی که در ارتش آلمان خدمت می‌کرد در اثر مصدومیت با گاز خردل آسیب دید و به دلیل تجربه تلخ صدمات ناشی از این سلاح‌ها از کاربرد آن در جنگ دوم جهانی امتناع کرد.)

هرچند در طول سال‌های بین دو جنگ و پس از جنگ دوم جهانی در برخی نقاط دنیا به صورت محدود از سلاح‌های شیمیایی استفاده شد اما درعمل تا پیش از تجاوز عراق به ایران از این سلاح‌ها به صورت وسیع در هیچ جنگی استفاده نشد.(ایسنا)