کتاب علیه کتاب

به گزارش جام‌جم، سه سال قبل، همزمان با بالا رفتن نرخ ارز و افزایش قیمت کاغذ، بحرانی گریبانگیر حوزه نشر شد که نتیجه‌اش افت محسوس تعداد عناوین منتشر شده در آن سال بود. به دنبال آن، عناوین کتاب به حدود 5 هزار نسخه کاهش یافت و جریان نشر کتاب را با چالشی جدی مواجه کرد. ناشران و کارشناسان حوزه نشر، باوجود مشکلات قبلی، با مشکلی جدید هم روبه‌رو شدند که تا حدی خارج از کنترل آنها بود. نوسانات ارز، افزایش قیمت کاغذ، افزایش هزینه‌های چاپ و مهم‌تر از همه کاهش قدرت خرید مردم، دردسرساز شد. با این حال ناشران که در تمام سال‌ها در رودررویی با مشکلات آن قدر تجربه کسب کرده بودند، توانستند تا حدی خود را از زیر بار این فشار برهانند و در سال‌های بعد، باز هم تعداد عناوین منتشر شده در طول سال را به حالت طبیعی برسانند. اما آن مشکلی که بر جای خود ماند، بحران کاهش شمارگان کتاب بود.

براساس آمار رسمی خانه کتاب که به‌طور اختصاصی در اختیار جام‌جم قرار گرفته است، در سال 1389، یعنی 5 سال قبل، در حالی که تعداد عناوین منتشر شده در سال، 65 هزار و 94 عنوان بود، کتاب‌ها در شمارگان متوسط3102نسخه منتشر می‌شد. سال بعد از آن، یعنی در سال 1390، شمارگان به 68هزارو 698 عنوان رسید که رکورد خوبی در سال‌های اخیر به لحاظ تعداد شمارگان بوده است. با این حال متوسط شمارگان به 3002 نسخه کاهش یافت.

در سال بحران، یعنی سال 91، شمارگان کتاب از حد متوسط کاهش یافت. تعداد عناوین آن سال به 63 هزار و 894 عنوان نزول کرد و از آن سو، شمارگان متوسط هم عدد 2612 را نشان داد. در سال 92 و بعد از دوران رکود، عناوین کل، باز هم سیر صعودی پیدا کرد و به عدد 66 هزار و 191 عنوان رسید. با این حال سیر نزولی شمارگان همچنان ادامه داشت و کتاب‌ها در شمارگان متوسط 2407 نسخه چاپ شد. سال گذشته یعنی سال 93، همین روند ادامه داشت و در حالی که تعداد کتاب‌های منتشر شده در طول سال از 70 هزار عنوان فراتر رفت و به عدد 72 هزار و 935 عنوان رسید، اما شمارگان متوسط به عدد 2105 نسخه رسید.

حذف کتاب از سبد خانوار، چرا؟

در تشریح دلایل کاهش شمارگان کتاب می‌توان به موارد متعدد پرداخت. کاهش قدرت خرید مردم، کمرنگ شدن کالای کتاب در سبد خانوار، کتاب‌سازی ناشران، تورم و همچنین کاهش میزان مطالعه مردم شاید مهم‌ترین دلایل باشند. با این حال «مهدی فیروزان»، مدیرعامل شهرکتاب و عضو هیأت مدیره خانه کتاب، معتقد است دلایل را در مسائل دیگری باید جست و نباید با چنین رویکردی نتایج غلط گرفت.

او در تشریح دلایل کاهش شمارگان کتاب می‌گوید: فرهنگ ایران، یک فرهنگ شفاهی است و نه مکتوب. از سویی، این‌که کتاب رقبای بسیاری پیدا کرده است. قبلا کتاب یا عامل درسی بود، یا عامل جمع‌آوری اطلاعات یا برای پر کردن اوقات فراغت مطالعه می‌شد. زمانی یک رمان می‌خواندید یا یک شعر می‌خواندید و لذت می‌بردید. اما امروز کتاب با این دیدگاه رقبای جدی پیدا کرده است. شما هر اطلاعاتی را می‌خواهید، می‌توانید از اینترنت دریافت کنید و دیگر نیازی نیست مثلا بروید و کتابی درباره جزایر ماداگاسکار بگیرید. همه آن اطلاعات در گوشی تلفن همراه شماست.

فیروزان اضافه می‌کند: امروز کتاب علیه کتاب شده است. مثلا قبلا یک کتاب آشپزی رزا منتظمی منتشر می‌شد و شمارگان بالایی داشت. در حالی که الان صدها کتاب درباره آشپزی منتشر می‌شود. نه‌تنها راجع به آشپزی، بلکه صدها کتاب درباره آشپزی تایلندی، آشپزی ایتالیایی یا آشپزی چینی منتشر می‌شود. تنها به این هم محدود نمی‌شود. حتی صدها کتاب درباره شیرینی‌پزی، یا تهیه دسر یا حتی کالری غذاها منتشر می‌شود. در چنین شرایطی طبیعی است کتابی که قبلا شمارگان بالایی داشته، در پدیده کتاب علیه کتاب، شمارگانش کم شود.

مدیرعامل شهر کتاب ادامه می‌دهد: ما یادمان هست زمانی زیر کرسی می‌نشستیم و پدرانمان برایمان شاهنامه یا حافظ می‌خواندند. اما امروز امکانات زیادی برای پر کردن اوقات فراغت وجود دارد. اینترنت، هزاران شبکه تلویزیونی و ماهواره‌ای و انبوه برنامه‌های تلفن همراه هرکدام ساعت‌ها اوقات فراغت را پر می‌کند. فیروزان با بیان این‌که ناشران باید در روند چاپ کتاب بازنگری و با تصور دنیای امروز کتاب منتشر کنند، می‌گوید: نباید با تصور 40 سال قبل کتاب چاپ کرد. آن زمان تنها رقیب کتاب، روزنامه‌ها و نشریات بودند، اما امروز رقبای جدی برای کتاب پیدا شده است. ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که تفکرات و رویکردهای دنیا عوض شده و با پیش‌فرض‌های دیروز نمی‌توانیم به معالجه دردهای امروز بپردازیم.

محمدرضا گودرزی، نویسنده و منتقد ادبی نیز در تشریح دلایل کاهش شمارگان کتاب عنوان می‌کند که عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زیادی را در این موضوع می‌توان مطرح کرد که در آن دولت، ناشر و خواننده تاثیرگذارند.

او می‌گوید: در این میان این‌که خواننده چرا با کتاب بیگانه است برمی‌گردد به این‌که براساس مسائل اقتصادی برای خودش کالاها را اولویت‌بندی می‌کند. این‌که نویسنده مخاطب را در نظر نمی‌گیرد، ناشران سرمایه‌گذاری نمی‌کنند و دولت کاغذ نمی‌دهد، همه و همه می‌توانند در کاهش شمارگان موثر باشد.

گودرزی همچنین تاکید می‌کند: مردم خیلی راحت برای یک پیتزا و ساندویچ دست به جیب می‌شوند، ولی وقتی نوبت به مطالعه می‌رسد فکر هزار و یک اولویت دیگر به ذهنشان می‌رسد.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر