کفش‌های دیروز؛ فراموش شده‌های امروز

هرچند که امروز این نوع پاپوش‌ها دیگر کارایی گذشته را ندارد و حتی رو به فراموشی و انقراض است. درحالی که می‌توان با احیای آنها علاوه بر اشتغالزایی، بخشی از هنر و صنعت بومی این سرزمین را زنده کرد و امروز که روز جهانی صنایع دستی است بهترین فرصت برای توجه به این هنر بومی است.

پاپوش در هر منطقه از ایران به شکلی و نامی ساخته می‌شده، به طوری که در استان‌های چهارمحال و بختیاری، اصفهان، فارس، مرکزی، کرمانشاه و کردستان ساخت و استفاده از گیوه مرسوم بوده و در مناطقی همچون زنجان و خراسان شمالی، چاروق و در استان‌های شمالی همچون گیلان، چموش مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

ویژگی مشترک این پاپوش‌ها، در 100 درصد بومی و طبیعی بودن مواد اولیه آن است که این امر نه تنها تضمین‌کننده سلامت کامل پاست، بلکه به دلیل وابسته نبودن به مواد اولیه خارجی، در شرایط کنونی کشور و ضرورت رعایت اقتصاد مقاومتی، تولید آن می‌تواند با محصولات بی‌کیفیت خارجی رقابت کرده و اشتغالزایی و درآمدزایی خوبی نیز داشته باشد. در حالی که امروز این پاپوش‌ها نه تنها دیگر کاربرد گذشته را ندارد و از حالت مصرفی به زینتی تغییر کرده و در زمره صنایع دستی در حال انقراض قرار گرفته است، بلکه تولیدکنندگان آن نیز اکنون فقط قشر کهنسال و آخرین نسل در این حوزه هستند و با از بین رفتن آنها باید سراغ این صنعت و هنر بومی را نیز در موزه‌های کشور گرفت.

چهارمحال و بختیاری در کنار دیگر استان‌های غربی یکی از خاستگاه‌های گیوه در کشور است که عمده گیوه این استان در شهرستان‌های شهرکرد و بروجن تولید می‌شده است.معاون صنایع دستی میراث فرهنگی چهارمحال و بختیاری دراین باره به جام‌جم می‌گوید: هنوز در این 2 شهرستان افرادی که تعدادشان به 14 تا 15 نفر می‌رسد مشغول فعالیت در زمینه تولید گیوه هستند که اتفاقا درآمدهای خوبی از این راه دارند، زیرا سفارش‌های زیاد و خوبی از استان و دیگر نقاط کشور دارند.مهرداد رئیسی می‌افزاید: قیمت هر جفت گیوه بسیار مرغوب و با مواد طبیعی باکیفیت، بیش از یک میلیون تومان و حداقل قیمت در این زمینه حدود 40 تا 50 هزار تومان است.به گفته وی مهم‌ترین مشکل در این زمینه کهنسال بودن فعالان این حوزه و ورود نکردن جوانان به این شغل‌هاست که باید برای این مشکل برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی شود تا آن را به عنوان یک شغل بپذیرند.

معاون میراث فرهنگی چهارمحال به اقدامات انجام شده برای جذب جوانان به فعالیت در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: در سال گذشته یک دوره آموزشی برای متقاضیان علاقه‌مند در بروجن برگزار شد که 14 الی 15 نفر در آن شرکت کردند و قرار شده امسال نیز دوره آموزشی دیگری در شهرستان فارسان برگزار شود که به فعالان این حوزه قول مساعد داده شده تا برای تولیدات آنها بازار فروش مناسب فراهم کنیم.

رئیسی با اشاره به ثبت گیوه چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی و با بیان این‌که بهترین نوع گیوه، گیوه ملکی است، یادآور می‌شود که این پاپوش از نظر طبی بهترین کفش و مورد تائید پزشکان است، چون حالت تعریق ندارد و در تابستان خنک و در زمستان گرم است، ضمن این‌که مقاوم، راحت و سبک و زیباست. وی با بیان این‌که پاپوش گیوه اکنون در برخی از استان‌ها با سلایق امروزی‌تر تولید و عرضه می‌شود، تاکید می‌کند: گیوه به دلیل ویژگی‌های مذکور توان رقابت با بهترین کفش‌ها را در دنیای امروز دارد و در صورت برنامه‌ریزی می‌توان جایگاه آن را چه در زمینه اشتغالزایی و چه مصرف ارتقا بخشید.

چاروق؛ کفشی که مردانه، زنانه ندارد

چاروق نیز پاپوش دیگری است که از روزگاران قدیم در ایران مورد استفاده بوده و به شکل‌های مختلف ساخته می‌شده است. چاروق که در ادبیات ما نیز از آن نام برده‌اند (چارقت دوزم کنم شانه سرت)، در گذشته نوعی کفش و پاپوش بوده که توسط روستاییان از چرم خام ساخته می‌شده و بیشتر چوپانان از آن استفاده می‌کرده‌اند. اغلب بدون پاشنه بوده و بندها و تسمه‌های بلندی دارد که به ساق پا می‌پیچد و به آن «پاتابه» و «پالیک» گفته می‌شود.

چاروق هم‌اکنون از صنایع هنری، دستی و تزئینی به شمار می‌رود و کاربرد مصرفی خود را تا حد زیادی از دست داده و حالتی تزئینی به خود گرفته است. فرم امروزی چاروق کمتر از صد سال است که تولید می‌شود و فرم ظریف و شکل خاصی دارد که باعث شده زنان و دختران شهری از آن به‌عنوان کفش روفرشی استفاده کنند. چاروق‌های قدیمی پشت بسته و بدون پاشنه بود، ولی چند سالی است که به صورت نعلین و پاشنه‌دار ساخته می‌شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگ‌های مختلف از نخ‌های ابریشمی و گلابتون بافته و تزئین می‌شود.

چاروق به دوگونه کاملا متفاوت در دو نقطه ایران، بجنورد در خراسان شمالی و زنجان تولید می‌شود. چاروق خراسان شمالی با چاروق زنجان به کلی متفاوت است. امروزه در زنجان چاروق به صورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می‌شود، اما چاروق‌های شمال خراسان هنوز اصالت خود را حفظ کرده و با رنگ قرمز زیبای خود چشم بیننده را جذب می‌کند.

چاروق خراسان شمالی به دو شیوه تهیه می‌شود که نوعی از آن با ظرافت کمتر و تزئینات و گلدوزی‌های کمتر برای افراد کم‌درآمد تولید می‌شود و نوع خاص آن از چرمی با کیفیت بالا ساخته شده و با ظرافت و دقت بیشتر توسط نخ‌های ابریشمی رنگی و گلابتون تزئین می‌شود. چاروق شمال خراسان تنها کفشی است که مردانه، زنانه ندارد و یکپارچه دوخته می‌‎شود و از آن جا که از چرم طبیعی ساخته شده است، داخل آن در زمستان گرم و در تابستان خنک است.

روزگاری در بجنورد، شیروان، قوچان، فاروج و مشهد این هنر رونق داشت، اما امروزه فقط در بجنورد چاروق تولید می‌شود.چاروق زنجان نیز قدمت زیادی دارد و بر اساس کشفیات باستان‌شناسی (چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی کشف شده در زنجان) ریشه صنایع چرمی در استان زنجان حداقل به 2000 سال قبل برمی‌گردد.

مردعلی حیدری یکی از قدیمی‌ترین چاروق‌دوزان زنجان، بزرگ‌ترین چاروق دنیا را در سال ۸۵ دوخت که این چارق اکنون در رختشویخانه زنجان نگهداری می‌شود.چاریق (ساخته شده از پوست گاو چارقی، گاومیش و شتر) و چیک (پوششی با پوست شتر) نیز از دیگر پاپوش‌های اقوام ترکمن است.

چموش نیز پاپوش مناطق شمالی کشور بویژه گیلان است که گرچه در گذشته نه‌چندان دور چموش یکی از پاپوش‌های رایج مردم گیلان بوده و چموش‌دوزی شغلی پردرآمد محسوب می‌شده است اما امروزه این رشته در فهرست صنایع دستی منسوخ شده قرار گرفته است.

گیوه؛ سبک، راحت و با دوام

این پاپوش سنتی، راحت، مقاوم و بادوام از کهن‌ترین صنایع دستی ایران به شمار می‌رود که عبور از گردنه‌های کوهستانی مناطق غربی کشور با مسیرهای پرپیچ و خم و سنگلاخی در چند هزار سال قبل، از دلایل ساخت آن عنوان می‌شود. استفاده از این پای‌افزار، در گویش بومی‌های مناطق کردنشین همچون کرمانشاه به آن «کلاش» و در مناطقی همچون چهارمحال و بختیاری به آن پوجار یا پوزار می‌گویند، هم‌اکنون نیز استفاده از آن در میان برخی از کردنشینان و جوامع عشایری و روستایی کشور رواج دارد.تمامی مراحل تولید گیوه با دست انجام می‌گیرد و مواد اولیه آن نخ قالی (تنه)، نخ ابریشم به همراه ضایعات چرم است. قسمت کفی گیوه معمولا توسط مردان و با استفاده از ابزاری به نام تخت (آجیده) و رویه آن نیز با کمک جوالدوز و معمولا توسط زنان تهیه می‌شود.به اذعان کارشناسان حوزه صنایع دستی، گیوه تنها کفش طبی دست‌ساز و پارچه‌ای، و تنها نوعی از کفش در جهان است که تا به تا (لنگه به لنگه) نمی‌شود. این پاپوش تابستانی همچنین سبک، راحت، بادوام، خنک، زیبا، مناسب و قابل شست‌وشو است که در بیشتر مواقع مورد استفاده مردان مناطق روستایی و بویژه کشاورزان، دامداران و عشایر بوده و به لحاظ مواد طبیعی به کار رفته در آن و برخورداری از ویژگی تعریق‌ناپذیری (موجب عرق پا نمی‌شود و در تابستان خنک و در زمستان گرم است)، مورد تائید جامعه پزشکی و تمام پزشکان است.

فاطمه مراد زاده / گروه ایران