شوالیه تاریکی برمی‌خیزد

ما اواخر قرن بیستم دریافتیم، دنباله‌دارها همچون کوه‌های عظیم متشکل از یخ و توده‌های غبار، در مدارهای بیضوی بسیار کشیده که گاه شکل سهمی و هذلولی پیدا می‌کنند، به دور خورشید می‌گردند. با این حال سوالات زیادی کماکان بی‌پاسخ مانده بود: این‌که هسته یک دنباله‌دار چه شکلی می‌تواند داشته باشد، دقیقا از چه ترکیباتی ساخته شده، در جو فوق‌العاده رقیقی که اطراف هسته دنباله‌دار وجود دارد، چه ترکیباتی پیدا می‌شود، مقدار مواد آلی احتمالی در هسته دنباله‌دارها چقدر است و چه ساختاری دارد و ...

رزتا رهسپار ناشناخته‌‌ها می‌شود

کنجکاوی‌ دانشمندان و پروژه‌های بعدی که اجرای آنها منوط به دانستن پاسخ پرسش‌هایی از این دست بود، موجب شد قریب 11 سال پیش در دوازدهم اسفند 1382 فضاپیمای رُزتا همراه کاوشگر سطح‌نشین فیلَه در قالب مأموریتی از جانب آژانس فضایی اروپا راهی سفری دور و دراز برای دیدار نزدیک با دنباله‌دار «67 پی/ چریوموف- گراسیمنکو» شود. مهندسان پروژه در طول مسیر رزتا تا رسیدن به دنباله‌دار مقصد، در عملیاتی بی‌سابقه و بسیار پر ریسک، فضاپیما را در وضع خواب زمستانی قرار دادند تا در مصرف انرژی صرفه‌جویی شود. سال گذشته، وقتی فضاپیما را پس از قریب یک دهه دوباره به حالت فعال درآوردند، موجی از شادمانی اتاق هدایت مأموریت رزتا را در دارموشتات آلمان فراگرفت. سرانجام پانزدهم مرداد سال گذشته، رزتا در مدار دنباله‌دار 67 پی قرار گرفت و تصاویری بدیع از دنیایی که برای بشر قرن بیست و یکم غریب بود، به زمین مخابره کرد. حدود دو ماه به دور دنباله‌دار چرخید، مکان‎‌های مناسب برای فرود کاوشگر سطح‌نشین فیله را پیدا کرد و بالاخره شامگاه 21 آبان 93 در حالی که رزتا در فاصله 10 کیلومتری از سطح دنباله‌دار قرار داشت، کاوشگر فیله را ر‌ها کرد تا با موفقیت بر سطح دنباله‌دار بنشیند و نخستین سیگنال‌ها مبنی بر فرود موفقیت‌آمیزش را به زمین مخابره کند، اما از بخت بد در سایه صخره‌ای آرام گرفته بود که مانع از نور گرفتن صفحات خورشیدی کاوشگر برای شارژ باتری‌ها می‌شد. در نتیجه کاوشگر فقط 58 ساعت کار کرد و بعد در حالت خواب زمستانی قرار گرفت، اما همان 58 ساعت کار کافی بود تا ده‌ها بسته اطلاعاتی را به زمین ارسال کند که بین آنها شواهدی از وجود ترکیبات آلی در جو بسیار رقیق دنباله‌دار بود. اینجا بود که دانشمندان مأموریتی که قریب 5/1 میلیارد دلار (نزدیک به 5000 میلیارد تومان) برای آن هزینه شده بود، اعلام کردند باید چند ماه منتظر ماند تا با گردش دنباله‌دار به دور خورشید و تغییر موقعیت زاویه تابش خورشید، شاید دما در محلی که فیله جا خوش کرده، بالاتر از منفی 45 درجه سانتی‌گراد برود تا با نورگیری بیشتر صفحات خورشیدی، به احتمال زیاد کاوشگر دوباره روشن شود. این امیدواری در تیم مهندسان و هواداران مأموریت رزتا وجود داشت تا این‌که 23 خرداد خبر آمد کاوشگر فیله، همان شوالیه‌ای که در تاریکی صخره‌ای ناشناس به خواب رفته بود، برخاسته است! شادمانی بار دیگر به جمع مدیران و مهندسان این مأموریت بازگشت و سیگنال‌های امیدوارکننده موجب شد، دوران مأموریت رزتا در گردش به دور دنباله‌دار 67 پی، ضمن کشف هیجان‌انگیز قطعات یخ آب بر سطح این دنباله‌دار تا 9 ماه دیگر تمدید شود.

آنچه در ایران از مأموریت رزتا می‌آموزیم

ما در ایران هنوز تجربه طراحی و هدایت مأموریت‌های فضایی در سطح اینچنینی را نداریم. نگاهی به مأموریت رزتا و دستاوردهای آن می‌تواند ما را ساعت‌ها سرگرم تصاویر و یافته‌های مهیج این مأموریت کند. اگر بخواهیم از زاویه دیگری به این مأموریت نگاه کنیم سوالات زیادی برایمان به وجود می‌آید: آژانس فضایی اروپا در شرایطی که تاریخ فضانوردی نشان داده است، بیش از نیمی از مأموریت‌های فضایی با شکست مواجه می‌شوند، چگونه توانسته مأموریتی چنین پرریسک را با این سطح از دقت و این حجم از دستاوردهای جذاب مدیریت کند؟ چطور آنها حاضر شده‌اند برای پیشرفت در یک پروژه و در شاخه خاصی از علوم پایه 5/1 میلیارد دلار هزینه کنند؟ چرا آنها با اولین شکست و ناکامی از پا نمی‌نشینند و دولت و مردم و رسانه‌ها بلافاصله از محدود کردن بودجه‌هایشان سخن نمی‌گویند؟ چرا وقتی از بدشانسی، کاوشگر فیله پس از ده سال در سایه یک صخره قرار می‌گیرد و زمزمه‌های پایان کارش شنیده می‌شود، هواداران این پروژه در شبکه‌های اجتماعی به جای ساختن لطیفه‌های تحقیرآمیز، مهندسان پروژه را حمایت می‌کنند؟

مشارکت بین‌المللی برای رسیدن به موفقیت

مأموریت رزتا از معدود مأموریت‌هایی است که در آن، آژانس فضایی اروپا نه در سایه ناسا که ایفاگر نقش اصلی نمایش است. در این مأموریت، ناسا در بخش تأمین تجهیزات و بررسی‌ها همکاری دارد. آژانس فضایی اروپا پیشتر در همکاری با دیگر سازمان‌های فضایی بزرگ جهان، تجربه هدایت مأموریت‌های فضایی در ماورای جو زمین را بخوبی کسب کرده بود و با چشمانی باز وارد این عرصه شد. نتیجه هم این شد که این سازمان، وقتی نقش اصلی را در طراحی و هدایت مأموریتی سترگ بر عهده گرفت، طعم شیرین موفقیت را البته با فراز و نشیب‌هایی چشید.

همکاری با ناسا و آژانس فضایی اروپا (اسا) در شرایط کنونی کشور برای طراحی برنامه‌های مشترک فضایی قطعا برای ما ممکن نیست. با این حال، مشارکت مؤثر با کشورهای آسیایی پیشتاز در عرصه فضا - که اتفاقا در سال‌های اخیر موفقیت‌های قابل توجهی در عرصه فضا کسب کرده‌اند- برای انجام پروژه‌های مشترک به منظور توسعه صنعت فضایی در عرصه‌های گوناگون می‌تواند برای سرعت بخشیدن به تحقق اهداف فضایی کشور مفید باشد. هند، مالزی، چین و حتی امارات در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف فضایی پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای داشته‌اند.

حمایت رسانه‌ها از مأموریتی پر فراز و نشیب

اشاره کردیم که مأموریت رزتا با چه فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده است. وقتی رزتا از زمین پرتاب شد، برخی کارشناسان نسبت به حصول موفقیت آن ابراز تردید می‌کردند. با این حال در یکی دو سال اخیر گویی همه مصمم بودند، رزتا نه فقط باید نخستین نمای نزدیک از دنیای اسرارآمیز دنباله‌دارها را به زمین مخابره کند، که باید موفق شود کاوشگر سطح‌نشینش را بر دنیای کوچکی که قطرش حدود پنج کیلومتر است، فرود آورد. در این مسیر، هر گاه مشکلاتی به وجود آمده، رسانه‌ها هواداران و مدیران آژانس فضایی اروپا با جدیت، تیم مهندسان مأموریت را حمایت کرده‌اند تا آنهایی که سکان این فضاپیمای گرانقیمت را در دست دارند، با آسودگی نسبت به برخورداری از نوعی پشتوانه اداری و اجتماعی، کار هدایت این مأموریت متهورانه بشر را پیش ببرند. این رویه را مقایسه کنید با زمانی که کوچک‌ترین اشکالی در برنامه‌های فضایی ما پیش می‌آید! چندی پیش در گفت‌وگویی که با کارشناسان سازمان فضایی داشتم، از این‌که چرا فقط کسب موفقیت‌ها در پروژه‌های سازمان فضایی رسانه‌ای می‍‌شود، پرسیدم؛ «مگر نه این که موفقیت در پروژه‌های علمی از پس شکست‌ها میسر می‌شود؟» پاسخ ساده و گویا بود: اگر شکست‌ها را رسانه‌ای کنیم، ممکن است چنان فضایی علیه پروژه‌های فضایی شکل بگیرد که عملا ادامه کار غیرممکن شود! این حقیقت تلخ از فقدان بلوغ و بی‌اعتمادی نسبت به کارشناسان در دستگاه‌های رسانه‌ای ما و همین‌طور تعامل مثبت نداشتن متولیان امور فضایی با اصحاب رسانه خبر می‌دهد. وقتی برنامه مشخصی برای تعامل با رسانه‌ها در بزنگاه‌های حساس وجود نداشته باشد، رسانه‌هایی که نمی‌توانند مخاطبانشان را بی‌پاسخ بگذارند، به هر ترتیب ممکن به پوشش خبرها و رویدادها می‌پردازند.

ارزش نهادن بر پیش بردن مرزهای دانش در علوم پایه

دنیای مدرن قرن‌هاست، به اهمیت شناخت ناشناخته‌ها و پیشرفت در علوم پایه پی برده و منافع کوتاه‌مدت و میان‌مدت خود را فدای مصالح کلان بلندمدت خود نمی‌کند. بیش از نیم قرن است که کشورهای توسعه یافته و البته در چند سال اخیر، قدرت‌های نوظهور جهان به سرمایه‌گذاری‌ هنگفت برای توسعه علوم و صنایع فضایی می‌پردازند. آنها بخوبی دریافته‌اند توسعه سیاسی، اجتماعی و البته فناوری در جوامع بدون داشتن نگاه بلندمدت به پژوهش در علوم پایه و از جمله تحقیقات در عرصه فضایی ممکن نیست. از همین رو،کشورهای اتحادیه اروپا با وجود مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر که کشورهای منطقه یورو با آن دست به گریبان هستند، کماکان بر ادامه مأموریت رزتا تأکید دارند و کلید حل مشکلات اقتصادی را در متوقف کردن پروژه‌های علمی همچون مأموریت رزتا نمی‌بینند.

این موضوع برای آحاد جامعه، یعنی مالیات‌دهندگان اروپایی نیز پذیرفته شده‌ است. هرگز ندیده‌ایم قشر فرودست جوامع اروپایی که در مقایسه با سال‌های نه چندان دور، از مشکلات اقتصادی و سیاست‌های ریاضتی در کشورهایی همچون یونان و ایتالیا و اسپانیا و پرتغال در سال‌های اخیر رنج می‌برند، مقابل دفاتر اتحادیه اروپا تجمع کنند و بر تمدید مأموریت‌هایی همچون رزتا اعتراض کنند. آنها خوب می‌دانند اگر امثال کریستف کلمب، واسکودوگاما و ماژلان نبودند تا قرن‌ها پیش به امید کشف ناشناخته‌ها سرزمین‌های جدید را کشف کنند، هرگز اروپا و آمریکای امروز در جایگاه فعلی خود نسبت به آسیا و آفریقا نبودند. همان کشورهایی که چند قرن پیش به قدرت دانش و فناوری پی بردند، اوضاع کشور خود را به مدد گروهی نوظهور به نام دانشگران (Scientists) با ابزار علم بهبود بخشیدند، ناوگان دریایی خود را حمایت و به عزم یافتن سرزمین‌های جدید، عازم دوردست‌های ناشناخته کردند؛ و البته از مزایای چنین سرمایه‌گذاری سترگی در عرصه سیاسی نیز بهره‌مند شدند.

برای مأموریت رزتا و دیگر مأموریت‌های فضایی عمده به دوردست‌های منظومه شمسی، باز هم همین کشورها در حال سرمایه‌گذاری هستند. ژاپن، چین، هند و بتازگی امارات هم برای طراحی مأموریت‌هایی به مقصد مریخ و دیگر کرات منظومه شمسی پا پیش گذاشته‌اند و اقدامات جدی صورت داده‌اند.

برای ایفای نقش خود در پیشبرد مرزهای دانش بشری و در نگاهی کلان‌تر برای حفظ و گسترش قدرت منطقه‌ای کشور خود چه برنامه‌ای بالاتر از حفظ نقاط مداری (که البته تعدادی از آن هم از دست رفته) و فراتر از آن در مدار قرار دادن انسان در فضا داریم؟

گروه دانش

کاظم کوکرم