تامین مالی کسب و‌ کار‌ خرد؛ راه ارزان اشتغالزایی

مزیت کسب و کارهای خرد (micro business) نسبت به صنایع متوسط و بزرگ؛ هزینه پایین راه‌اندازی، استقلال بالاتر موسسان، امکان مدیریت و توسعه آسان‌تر، قابلیت راه‌اندازی در مناطق جغرافیایی گوناگون، مشکلات کمتر در حمل و نقل، امور بیمه‌ای و مالیاتی، قدرت رقابت‌پذیری بالا، قیمت تمام شده پایین، زودبازده بودن و مواردی از این دست است.

بانک جهانی، هدف از اعطای اعتبارات خرد به روستاییان را کاهش فقر، ایجاد اشتغال، درآمد، پایداری زیست‌محیطی و فراهم کردن زمینه رفاه و بهزیستی روستاییان می‌داند.‌

کمیسیون اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل (اسکاپ)، هدف از اعطای اعتبارات خرد به روستاییان را فقرزدایی، ایجاد اشتغال، درآمدزایی، توسعه اجتماعی و ترویج و آموزش کشاورزی، افزایش خودکفایی و حفظ عزت نفس روستاییان می‌داند‌ . بانک توسعه آسیا (Asia Development Bank 2000) نیز تامین مالی خرد را فراهم‌سازی دامنه گسترده‌ای از خدمات مالی مانند سپرده‌ها، وام‌ها، خدمات پرداختی، انتقال پول و بیمه برای فقرا و خانوارهای کم‌درآمد و بنگاه‌های کوچک آنان تعریف کرده است که این خدمات از طریق سه مجرا جریان می‌یابد.

1 ـ نهادهای رسمی مانند بانک‌های روستایی و تعاونی‌ها؛

2ـ نهادهای نیمه رسمی مانند سازمان‌های غیردولتی (NGOS)

3ـ منابع غیررسمی مانند وام‌‌دهندگان و مغازه‌داران.

تامین مالی مشاغل خرد

در تامین مالی خرد (microfinance) خدمات مالی خرد از طریق هر دو نهاد رسمی و نیمه‌رسمی مذکور جریان می‌یابد. هر چند موسسه تامین خرد(MFI) از لحاظ اندازه بنگاه‌ها، موسسه‌های بزرگی هستند، اما خدمات مالی و اعتباری خرد را برای افراد تحت‌پوشش که به‌طور عمده فقیر و کم‌درآمد هستند، ارائه می‌کنند.

کسب و کارهای خرد یک رویکرد و تجربه جهانی بوده و در رشد و توسعه اقتصادی کلان نیز نقش بسزایی دارد. سازمان ملل متحد سال 2005 را سال اعتبارات خرد نامید.

براساس گزارش سازمان ملل متحد طی دهه آینده حدود 500 میلیون نفر جوان وارد بازار کار خواهند شد.

در کشور ما نسبت به بسیاری از کشورهای موضوع گزارش سازمان ملل به دلیل تحریم‌ها، دولتی بودن اقتصاد و مشکلات ناشی از آن موضوع بسیار وخیم‌تر است. هم‌اینک براساس گزارش‌های مرکز آمار، نرخ بیکاری میان جوانان (حدود 24 درصد) دو برابر نرخ عمومی بیکاری (حدود 12 درصد) در کشور است. در تمام برنامه‌های جهانی، منطقه‌ای و کشوری که به صورت مجزا یا مشترک انجام می‌شود، نقش و جایگاه ویژه‌ای برای تامین مالی خرد و هدایت آن به سمت ایجاد و گسترش کسب و کارهای خرد به دلیل سرعت اشتغالزایی و سرمایه اندک مورد نیاز برای راه‌اندازی دیده نشده است.

بر اساس تعریف اتحادیه اروپا که در ایران هم مورد پذیرش است، کسب و کار خرد، کسب و کاری است که کمتر از ده نفر در آن مشغول هستند. بر اساس این تقسیم‌بندی کسب و کارها به این صورت زیر تفکیک می‌شود:

ـ کسب و کار خرد کسب و کاری است که کمتر از ده نفر در آن مشغول هستند.

ـ کسب و کار کوچک، کسب و کاری است که زیر 50 نفر در آن اشتغال دارند.

ـ کسب و کار متوسط، کسب و کاری است که به طور متوسط 25 تا 50 نفر در آن شاغل هستند.

ـ کسب و کار بزرگ نیز کسب و کاری است که بیش از 250 نفر در آن مشغول باشند.

ایران و کسب و کار خرد

بدون شک کسب و کارهای خرد بزرگ‌ترین سهم را در میزان اشتغالزایی کشور دارند، هر چند کماکان در زمره کسب و کارهای کوچک به آنها پرداخته می‌شود.

حال باید در نظر داشت که شیوه تامین مالی خرد برای حمایت از راه‌اندازی یا توسعه کسب و کارهای خرد (تا ده نفر کارکن) به منظور فقرزدایی، عدالت اجتماعی و افزایش درآمدهای پایدار صورت می‌گیرد و شرایطی متفاوت از شرایط تامین مالی موجود برای دیگر اقسام کسب و کار نظیر کوچک و متوسط می‌طلبد. لذا تعریف و تبیین قانونی یک نهاد تخصصی دوسویه برای تامین منابع خرد و تخصیص هدفمند، علمی و فرآیندمحور به کسب و کارهای خرد در قانون خصوصا قانون برنامه ششم توسعه که هم‌اکنون در جریان تدوین و تصویب قرار دارد ضروری است ، این پیامدها را دربر خواهد داشت:

الف: متمرکز شدن امکانات و منابع دولتی به صورت قانونی برای گذار از پرداخت‌های انفرادی و پراکنده به توسعه کسب و کارهای خرد در چارچوب زنجیره‌های ارزش، خوشه‌های کسب و کار و شبکه‌های تامین، تولید و توزیع محصولات بازارمحور.

ب: ایجاد بستر پیوند منسجم و یکپارچه میان کسب و کارهای خرد با سطوح مختلف فعالیت‌های بنگاهی اعم از کوچک، متوسط و بزرگ.

پ: امکان ایجاد، توسعه و حمایت از خدمات بنگاه‌های پشتیبان نظیر طراحی، ایده‌پردازی، بسته‌بندی، تبلیغات و بازاریابی، فروش و... در ارتباط مستقیم با کسب و کارهای خرد.

ت: امکان ثبت و معرفی نهاد تخصصی قانونی در سازمان‌ها و مراجع جهانی نظیر سازمان جهانی کار، یونیدو، صندوق بین‌المللی پول و مانند آن و برخورداری از کمک‌های مالی، اعتباری، مشاوره‌ای، آموزشی و... نهادهای مذکور مانند دیگر کشورهای برخوردار از ظرفیت‌های جهانی.

جمعیت جوان و کسب و کار خرد

ث: در هدفی وسیع‌تر باید در نظر داشت که هم‌اکنون از کسب و کارهای خرد به عنوان بازارهای مطمئن و قابل اعتماد در جهان یاد می‌شود که محلی برای آماده‌سازی فعالیت مشاغل خرد برای ورود در مقیاسی بزرگ‌تر به شمار می‌رود. صاحب‌نظران بر این باورند که کسب و کارهای خرد با داشتن قدرت رقابت‌پذیری و بهره‌وری بالا، برخی ویژگی‌های خاص را دارا هستند که برای جمعیت جوان کشور ما بسیار ضروری هستند. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: قابلیت تجمیع، تمرین و کارآفرین شدن افراد، ایجاد زمینه خلاقیت و نوآوری در تولیدات، انعطاف‌پذیری بالا، راه‌اندازی سریع و کم‌هزینه، ایجاد اشتغال فارغ‌التحصیلان.

ج: به عنوان پیامدی مهم در حمایت از کسب و کارهای خرد باید در نظر داشت که وجود کسب و کارهای خرد با شبکه بسیار گسترده ثابت (خانگی، مغازه، کارگاه) و سیار (دستفروشی، توزیع، حمل‌فروشی در ماشین و...) در کالبد اقتصاد کشورها، تولیدات صنایع کوچک، متوسط و بزرگ را به تمام شریان‌های اقتصاد ارسال می‌کند؛ شریانی که برای زنده ماندن اقتصاد هر کشوری وجودش حیاتی و الزامی است.

لزوم گسترش تامین مالی در کسب و کار خرد

بی‌شک با این ساماندهی و تجمیع ظرفیت‌های حمایتی دولت شاهد تسریع موارد فوق خواهیم بود. در حال حاضر صندوق کارآفرینی امید (مهر امام رضا(ع) سابق) با اخذ مجوز از بانک مرکزی و داشتن 25 سال تجربه تخصصی و فرآیندهای منحصر به فرد پرداخت تا نظارت در اعطای تسهیلات و حمایت از کسب و کارهای خرد و نیز داشتن پراکنش جغرافیایی دفاتر و شعب در سراسر کشور تنها نهاد تخصصی دوسویه در کشور است که به صورت غیرانتفاعی و با هدف اجتماعی ضمن تجهیز منابع مالی خرد به اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت با شرایط سهل به کسب و کارهای خرد می‌پردازد. این صندوق با داشتن جایگاه حاکمیتی و ساختار فرابخشی که در زیرمجموعه نهاد ریاست جمهوری دارد، به دلیل غیرانتفاعی بودن و تعریف اهداف اجتماعی دارای ویژگی ‌انعطاف‌پذیری بسیار زیادی در مقایسه با نهادهای مالی رسمی نظیر بانک‌ها است. تسهیلات بسیار ارزان‌قیمت (4 درصد کارمزد)، دوره بازپرداخت اقساط طولانی‌مدت، تخصیص دوره تنفس و سازندگی برای تسهیلات، امکان استمهال در شرایط خاص، تسهیلات تکمیلی و توسعه‌ای، رویکردهای پرداخت بازارمحور و درون شبکه‌ای نظیر زنجیره ارزش و خوشه‌های کسب و کار از جمله اموری است که طی این سال‌ها در صندوق کارآفرین امید نهادینه شده است. در کنار جایگاه ساختاری مناسب که امکان کارگزاری اعتبارات دولتی را میسر می‌سازد، گسترده‌تر کردن نقش و جایگاه چنین نهادهایی در سیاستگذاری‌ها و قوانین بویژه قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور با توجه به تدبیر بسیار خوب دولت در تقویت جایگاه قانونی این گونه صندوق‌ها می‌تواند نویدبخش آغاز تمرکز برنامه‌های حمایتی دولت برای ساماندهی کسب و کارهای خرد باشد.

برنامه ششم و کسب و کار خرد

شیوه تامین مالی خرد برای حمایت از راه‌اندازی یا توسعه کسب و کارهای خرد (تا 10 نفر کارکن) به منظور فقرزدایی، عدالت اجتماعی و افزایش درآمدهای پایدار صورت می‌گیرد و شرایطی متفاوت از شرایط تامین مالی موجود برای دیگر اقسام کسب و کار نظیر کوچک و متوسط می‌طلبد. لذا تعریف و تبیین قانونی یک نهاد تخصصی دوسویه برای تامین منابع خرد و تخصیص هدفمند، علمی و فرآیندمحور به کسب و کارهای خرد در قانون خصوصا قانون برنامه ششم توسعه که هم‌اکنون در جریان تدوین و تصویب قرار دارد ضروری است.

سیدحسام‌الدین پورعباسی

‌کارشناس اشتغال و کارآفرینی