قدیمی‌ترین نسخه قرآن؛ از صنعا تا بیرمنگام

کارشناسان دانشگاه بیرمنگام انگلیس موفق به کشف صفحاتی از یک نسخه خطی قدیمی از قرآن شده‌اند که گفته می‌شود قدمت آن به قرن نخست هجری می‌رسد. این اوراق از مدت‌ها پیش در کتابخانه این دانشگاه نگهداری می‌شده، اما تاکنون متوجه قدمت این کتاب آسمانی نشده بودند. سوزان وورال، مدیر مجموعه‌های ویژه این دانشگاه ضمن اشاره به این موضوع اعلام کرد‌، کارشناسان تصور نمی‌کردند این قرآن به قرن نخست هجری متعلق باشد. تخمین قدمت صفحاتی از این قرآن قدیمی در هفته اخیر‌ موجب شگفتی بسیاری از کارشناسان و متخصصان شده است. با توجه به قدمت تخمین‌زده برای این کتاب آسمانی، احتمالا این صفحات در زمان حیات پیامبر اسلام نوشته شده است.

آزمون رادیوکربن

براساس نتایج آزمایش‌های رادیوکربنی که روی صفحات این نسخه قدیمی از قرآن در دانشگاه آکسفورد انجام شده، قدمت این نسخه خطی با احتمال بیش از 95 درصد به سال‌های بین 568 تا 645 میلادی باز می‌گردد. به عبارت دیگر، قدمت این نسخه بسیار قدیمی از قرآن دست‌کم 1370 سال تخمین زده شده و بر این اساس می‌توان گفت از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی قرآن در دنیاست. این نسخه خطی بخش‌هایی از سوره‌های 18 تا 20 قرآن را شامل می‌شود که به خط حجازی نوشته شده است. خط حجازی از قدیمی‌ترین شیوه‌های نگارش زبان عربی و قرآن است.نکته جالب توجه این است که صفحات این قرآن از حدود یک قرن پیش به صورت ناشناخته در این کتابخانه نگهداری می‌شده است. این نسخه خطی که روی پوست نوشته شده، در قالب مجموعه‌ای از اسناد و کتاب‌های متعلق به خاورمیانه در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام نگهداری می‌شده است. اگرچه دیوید تامس از استادان دانشگاه بیرمنگام تعیین قدیمی‌ترین قرآن موجود در جهان را از بین نسخ قرآنی که تاکنون کشف شده‌ بسیار دشوار می‌داند، اما حقیقت این است که این صفحات بدون تردید متعلق به یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی قرآن موجود در دنیاست. محققان از روش آزمایش رادیو کربن برای تعیین قدمت این نسخه بهره گرفته‌ و بر این اساس قدمت پوستی را که این نسخه خطی روی آن نوشته شده است، تخمین زده‌اند. این روش یکی از راهکارهای معمول برای تعیین سن و قدمت اسناد باستانی و نسخ خطی نوشته شده بر سطح پوست حیوانات است. ایزوتوپ‌های کربن یا اتم‌های کربن با وزن‌های مختلف، به نسبت‌های تقریبا ثابتی در اطراف زمین شناور هستند. در بدن همه موجودات زنده نسبت مشخصی از کربن پایدار به کربن رادیواکتیو 14 وجود دارد. وقتی یک موجود زنده می‌میرد، کربن‌های رادیو اکتیوی که در بدن او وجود دارد، با گذشت زمان و براساس نسبت مشخصی تجزیه می‌شود. بر این اساس محققان می‌توانند با سنجش سطح کربن رادیو اکتیو موجود در بقایای بدن این موجود زنده، مدت زمانی را که از مرگ آن گذشته، تخمین بزنند. تاریخ‌گذاری اسناد با استفاده از آزمایش‌های رادیوکربنی در نهایت به تعیین یک بازه زمانی برای قدمت اسناد و کتاب‌های قدیمی می‌رسد. البته نسخ خطی دیگری از کتاب آسمانی قرآن در دنیا یافت شده ‌ که در همین بازه زمانی نگاشته شده است. آزمایش رادیوکربن روی پوست این نسخه خطی از قرآن انجام شده که نشان می‌دهد این پوست متعلق به حیوانی است که به احتمال زیاد در دوره حیات پیامبر اسلام(ص) یا فاصله زمانی کمی بعد از حیات ایشان می‌زیسته است.

ابهام و تشکیک در اصل خبر

انتشار این خبر با ابهام و تردید عده‌ای از پژوهشگران مواجه شده است. متخصصان و کارشناسان مرکز پژوهش و مطالعات اسلامی ملک فیصل شهر ریاض بر این باورند که درباره صحت تاریخ کتابت این نسخه خطی قرآنی کشف شده تردیدهایی وجود دارد. این گروه از کارشناسان به رسانه‌ها گفته‌اند در نگارش این نسخه خطی مشخصه‌هایی وجود دارد که موجب تردید بسیاری از نسخه‌شناسان و نسخه‌پژوهان شده است. میان آیات این نسخه خطی از قرآن فاصله‌هایی وجود دارد. در حالی که گفته می‌شود براساس قدمت تعیین شده برای این نسخه خطی آن زمان این شیوه نگارش رایج نبوده و مدت‌ها بعد از این زمان این شیوه نگارش در زبان عربی مورد توجه قرار گرفته است. گروهی دیگر از پژوهشگران نیز بر این باورند که تعیین قدمت پوستی که نسخه‌های خطی روی آن نوشته می‌شده، نمی‌تواند روش مناسبی برای تعیین تاریخ کتابت این نسخه خطی باشد؛ زیرا در گذشته پوستی که نسخه‌های خطی روی آن نوشته شده بود، بعد از مدتی تمیز و صیقل داده می‌شد و گاهی دوباره مورد استفاده قرار می‌گرفت.

ردپای تاریخ اسلامی در صنعا

چند سال پیش خبری مبنی بر پیدا شدن چندین نسخه خطی از قرآن کریم هنگام بازسازی سقف مسجد جامع شهر صنعا از سوی وزارت فرهنگ یمن اعلام شد. یکی از این نسخه‌های یافت شده تقریبا کامل بوده و دیگر نسخه‌ها فقط شامل صفحاتی از این کتاب آسمانی بود. این مسجد دهه 70 19میلادی بازسازی شده بود، اما نسخه‌های خطی قرآن در بخشی از سقف مسجد پیدا شد که آن زمان بازسازی نشده بود. در نخستین مرحله از بازسازی سقف این مسجد گروهی از باستان‌شناسان اروپایی موفق شده بودند‌ 12 نسخه خطی از قرآن کریم و بیش از 4000 کتاب خطی مربوط به صدر اسلام و دوره خلفای اموی را کشف کنند که به کتابخانه مسجد منتقل شد. مسجد جامع شهر صنعا، نخستین مسجد یمن است که در دوره زندگی پیامبر اسلام(ص) بنا شده است. برای نگهداری از این آثار از گروهی از باستان‌شناسان آلمانی دعوت به همکاری شد که با رسم‌الخط عربی و خط قدیمی قرآن آشنایی داشتند. گروهی از محققان آلمانی موفق به کشف نیمی از صفحات یک نسخه خطی قدیمی از قرآن در شهر صنعای یمن شدند که قدمت آن به دهه 640 میلادی باز می‌گردد. دست نوشته‌های کشف شده در صنعا شامل مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی قرآن است که به چهار قرن اول اسلام تعلق دارد.

آیا قدیمی ترین نسخه در صنعا است؟

بهنام صادقی، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه استنفورد چهار برگ حراج شده از یک نسخه خطی از قرآن دولایه به خط حجازی را براساس روش‌های بررسی متون تاریخی مورد بررسی قرار داده است. بهنام صادقی با همکاری محسن گودرزی از دیگر محققان دانشگاه استنفورد در مقاله جامعی، متن زیرین 36 برگ از این نسخه خطی ـ که در دارالمخطوطات یمن نگهداری می‌شود ـ و همچنین چهار برگ دیگری ـ که پس از به حراج گذاشته شدن در کلکسیون‌های شخصی نگهداری می‌شود ـ مورد بررسی و مطالعه قرار داده که نتایج آن منتشر شده است. براساس نتایج این تحقیقات و مطالعات، قدیمی‌ترین نسخه کامل از قرآن اکنون در شهر صنعا نگهداری می‌شود، در حالی که این روزها شهر صنعا هر روز در معرض بمباران است. شهری که بخش‌هایی از تاریخ اسلام را در خود جای داده و هر گونه ویرانی در این شهر موجب نگرانی بسیاری از مورخان تاریخ اسلام می‌شود.

فرانک فراهانی‌جم

گروه دانش