سیاست یا انصاف؟ مسأله این است!

زمانی که قدرت‌های پیروز اروپایی در حومه پاریس گردهم آمدند و پیمان «ورسای» منعقد شد (1919 میلادی) طی این معاهده، همه مستعمرات آلمان از او گرفته شد و بخش‌های قابل توجهی از قلمرو پروس به فرانسه و لهستان و بل‍ژیک انتقال یافت.

این همه ماجرا نبود. آلمان مجبور شد غرامتی سنگین پرداخت کند، حق تولید جنگ‌افزارهای سنگین و نیمه‌سنگین را از دست داد و در مقابل باید برای کشورهای فاتح، اتومبیل و لوکوموتیو می‌ساخت، باید از دارایی‌های خود ـ در کشورهای خارجی‌ـ چشمپوشی می‌کرد، باید مبلغ هنگفتی غرامت جنگی پرداخت می‌کرد، تعداد ارتش خود را به طرز چشمگیری کاهش می‌داد، حق نداشت نیرویی هوایی و نیروی دریایی داشته باشد و متفقین بر واردات و صادرات او نظارت می‌کردند. هر آدم عاقلی می‌دانست که آلمان از این شرایط راضی نیست و در اولین فرصت انتقامی سخت از دولت‌های متفق خواهد گرفت.

بسیاری از رجال ادبی و سیاسی از همان سال 1919 می‌توانستند نشانه‌های جنگ جهانگیر بعدی را در افق رصد کنند. یکی از این رجال، استالین بود.

آنچه ذکر شد، به تفصیل در مستند «دنیا در جنگ»‌/‌ جرمی اسحاق‌ /‌ 1973 منعکس شده است. این مجموعه، از جهات متعدد مثال‌زدنی است؛ جمع‌آوری هر نوع افکت و ارجاع تصویری درباره جنگ جهانی دوم، تدوین خلاقانه، موسیقی مناسب و روایت حرفه‌ای.

مستند دنیا در جنگ، بیش از هر زمان دیگری به یاد ما می‌آورد که چقدر در حفظ و نگهداری آرشیوهایمان ضعیفیم. در واقع، از زمانی که پای وسیله‌ای به نام دوربین فیلمبرداری به ایران باز شد تا امروز موقعیت‌های بالقوه بسیاری از کف رفته است.

موقعیت‌هایی که می‌شد سیر اتفاقات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور را ضبط کرد و به آرشیو سپرد تا برای نسل‌های بعدی به کار آید. فیلم‌های مستندی که از 60 سال پیش باقی مانده‌اند، مرهون زحمات فردی‌اند و نه سیستماتیک. نهادی نبوده که متولی این مهم باشد و چه‌بسا فیلم‌های مستندی که به دلیل بی‌توجهی مسئولان امر از بین رفته‌اند.

مستند دنیا در جنگ ، نقش کشورهایی همچون انگلیس، ایالات متحده، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن را در جنگ جهانی دوم تشریح می‌کند، اما افتادگی‌هایی نیز دارد.

این نقایص اگر از سر سهو و خطا باشند پذیرفتنی است. با این حال، شما با مستندی روبه‌رو هستید که کار را با دقت، موشکافی و وسواس بی‌نظیر پیش برده و نمی‌توان قبول کرد که این افتادگی‌ها تصادفی باشد. یکی از این موارد، به نقش خود اروپا و بویژه اتحاد جماهیر شوروی در شکل‌گیری رایش سوم و برآمدن آدولف هیتلر مربوط است.

استالین سال 1922 به مقام دبیرکلی حزب کمونیست رسید. با مرگ لنین (1924) استالین بتدریج تمام قدرت‌های تصمیم‌گیری و اجرایی شوروی را در دست‌های خود متمرکز کرد و کوشید در زمانی کوتاه، کشورش را به یکی از قطب‌های بزرگ و مدرن اقتصادی بدل کند و همزمان تلاش خود را مصروف ارتقای قدرت و توان نظامی ـ لژستیک ارتش خود کرد. منتها مشکلی در میان بود: روسیه و شوروی با کمبود شدید مواد اولیه، نیروی آموزش‌دیده و فناوری لازم برای تولید اقلامی مثل هواپیما، زیردریایی و تانک روبه‌رو بود. کشورهای اروپایی با ایده‌های فرامرزی شوروی مخالف بودند و در این زمینه‌ها، حاضر نمی‌شدند هیچ‌‌گونه تسهیلاتی برای شوروی در نظر بگیرند. در این مقطع، استالین حرکتی دوجانبه را آغاز کرد در دهه 30، در حالی که بلندگوهای تبلیغاتی شوروی روز و شب مشغول ناسزا گفتن به فاشیست‌های آلمان بودند او با پیشوا وارد مذاکره شد. طبق توافقی که به انجام رسید آلمان‌ها ـ که در زمینه ساخت جنگ‌افزارهای مدرن با تحریم روبه‌رو بودند ـ در خاک کشور شوروی کارخانه‌های تولید تانک و دیگر تسلیحات نیمه‌سنگین برپا می‌کردند و در عوض، نیروهای هوابرد شوروی در آلمان آموزش می‌دیدند. در واقع، استالین از همان دهه 30 می‌دانست که آلمان برای جنگ آماده می‌شود و با این کار بشدت موافق بود. استالین در تجهیز و گسترش ارتش آلمان شریک شد و ایده‌اش این بود که آلمان به تلافی پیمان ورسای به رقبای اروپایی خود حمله خواهد کرد و اروپای استعمارگر را به خاک خواهد انداخت و بعد نوبت شوروی خواهد شد که جلو بیاید و دنیای «سرمایه‌داری» را از بیخ و بن ویران کند و جهانی کمونیست را بر پا سازد! پیمان عدم تجاوز شوروی و آلمان (1939 میلادی) نیز در همین راستا بود. چیزی که استالین به آن فکر نکرد. این بود که پیشوا دست او را خوانده باشد و زودتر از موعد به او حمله کند! اتفاقی که در 1941 میلادی رخ داد و آلمان در حمله‌ای برق‌آسا و گسترده شوروی را مورد تهاجم قرار داد و تا 10 کیلومتری مسکو پیش رفت و بالاخره مغلوب شد؛ البته به برف و سرمای پیش از موعد روسیه و نه سربازان ارتش کمونیستی! مستند دنیا در جنگ از این جنبه جنگ جهانی دوم با تساهل و تسامح می‌گذرد و اشاره چندانی به توافقات پشت پرده کشورهای اروپایی و سکوت آنها در برابر رشد و گسترش پدیده نازیسم در آلمان نمی‌کند. همین طور به روی خودش نمی‌آورد که چطور انگلیس با توسل به دروغگویی می‌کوشید شوروی و ایالات متحده را وارد جنگ کند!/‌ کتاب استالین‌/‌ ادوارد رازینسکی‌/‌ مهوش غلامی‌/‌ 1390

از این موارد که بگذریم، یکی از افتادگی‌های ـ شاید ـ غیرقابل بخشش در این مستند، نقش ایران در پیروزی متفقین و ذکر آنچه بر ایران رفت پس از پایان جنگ جهانی دوم است.

در این مستند می‌بینیم که همزمان با آغاز جنگ جهانی دوم و درگیر شدن کشورهای فرانسه و انگلیس در این جنگ، دولت ایران طبق قواعد و قوانین بین‌المللی رسما اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما سال 1320 شمسی انگلیس و شوروی با نقض بی‌طرفی ایران از جنوب و شمال وارد کشور شدند و کشور را به اشغال خود درآوردند و ایران مسیری شد برای انتقال کمک‌های نظامی و غذایی دولت‌های متفق به شوروی؛ کمک‌هایی که در پیروزی شوروی جنگ‌زده بر ارتش آلمان ـ و رقم خوردن شکست نهایی رایش سوم در جنگ جهانی دوم ـ نقشی اساسی داشت. سپس راوی به ما می‌گوید که یکسال و نیم قبل از پایان جنگ جهانی، سران ایالات متحده، شوروی و انگلیس به تهران آمده و کنفرانس تهران را برگزار کردند.

اما مستند به ما نمی‌گوید که بعد از اشغال ایران چه اتفاقاتی افتاد. از قحطی گسترده، از بین رفتن امنیت راه‌ها و شهرها چیزی گفته نمی‌شود. از شیوع بیماری‌های همه‌گیر از قبیل وبا و تیفوس ـ در پی ورود مهاجران لهستانی به ایران ـ و غارت منابع غذایی کشور توسط متفقین حرفی به میان نمی‌آید. از مرگ چند میلیون کودک قحطی‌زده ذکری نمی‌شود. از توقیف گسترده مطبوعات، دستگیری آزادیخواهان و تسویه‌حساب‌های سیاسی به بهانه جلوگیری از فعالیت ایادی و هواداران آلمان هم خبری بیان نمی‌شود.

چنین است که یک مستند خوب، وقتی در شبکه تار عنکبوتی دیدگاه سیاسی گرفتار می‌آید، پا را از دایره تحقیق و انصاف فراتر می‌نهد و به آرمان‌های مستند تاریخی پشت می‌کند!

امید بهشتی - فیلمنامه‌نویس (قاب کوچک - ضمیمه روز شنبه روزنامه جام جم)