بیابان‌زدایی با شنبلیله؟!

چند روزی است شایعه‌ای در شبکه‌های پیام‌رسان دست به دست می‌شود، مبنی بر این‌که اگر گذرتان به بیابان افتاد دست خالی نروید؛ با خودتان بذر گیاهانی مثل شنبلیله، زیره سبز، زیره سیاه، زنیان و هندوانه ابوجهل را ببرید و بکارید.

توجیه این کار از سوی نویسنده یا نویسندگان این پیام این طور بیان شده است که اینها بذرهای ارزان‌قیمتی است و برای زمین کود طبیعی محسوب می‌شود و از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند تا بدین وسیله از پیشروی بیابان در ایران جلوگیری شود! کاربران این شبکه‌ها نیز معمولا به نیت خیر این پیام را برای فهرست دوستانشان می‌فرستند، غافل از این‌که بیابان‌زدایی به همین سادگی هم نیست و این کار می‌تواند به محیط‌زیست آسیب جدی برساند.

واقعیت این است که مشکل گسترش بیابان در ایران بیشتر از آن‌که به عدم حضور بذر شنبلیله و گیاهان مشابه در بیابان وابسته باشد، به کمبود آب، کاهش سطح رطوبت، بحرانی شدن سطح آب‌های زیرزمینی، گسترش شن‌های روان و از طرف دیگر چرای بی‌رویه و غیر اصولی دام به عنوان تسریع‌کننده روند بیابان‌زایی در مراتع کشور بازمی‌گردد.

در حقیقت ریشه عمده این موارد را باید در بحث تغییر اقلیم، مدیریت غیراصولی منابع آب و عدم اجرای بموقع و مناسب طرح‌های بیابان‌زدایی و آبخیزداری در مناطق وسیعی از کشور بررسی کرد. وقتی چرای دام به طور اصولی انجام نشود و چرای بی‌رویه و فراتر از ظرفیت، یک مرتع سرسبز را به بیابان تبدیل کند، آن وقت هر چقدر هم بذر بپاشید، نتیجه‌ای به بار نخواهد آورد.

بعلاوه باید در نظر گرفت که طبق اصول زیست‌محیطی کاشت خودسرانه بذر گونه‌های غیربومی در یک محل جدید با فرض رشد آن بذر، لزوما نتیجه خوبی به بار نخواهد آورد.

در این حالت ممکن است گونه جدید تبدیل به نوعی گونه مهاجم شود و حیات دیگر گونه‌های گیاهی را به خطر اندازد.

نمونه بارز این اتفاق را می‌توانید در تالاب‌ها و شالیزارهای شمال ایران ببینید: گونه گیاهی آزولا که سال‌ها پیش به نیت خیر و به قصد تسهیل امور کشاورزی و عدم استفاده از انواعی از کودها وارد کشور شد، حالا تبدیل به آفتی برای مزارع شمالی کشور شده است؛ به طوری که می‌بینیم آزولا در بسیاری از تالاب‌ها همچون فرش قرمز یا سبزرنگی سطح آب را می‌پوشاند و با کم کردن سطح تبادل اکسیژن هوا با آب، زندگی بسیاری از آبزیانی که در این مناطق زندگی می‌کنند را به خطر انداخته است. طبیعت در عین انعطاف‌پذیری قوانین بسیار سختگیرانه‌ای دارد و از کسانی که به این قوانین احترام نگذارند، در بلندمدت انتقام سختی خواهد گرفت.

کاظم کوکرم - گروه دانش