زمین زیر‌ این‌ چتر‌، سبز‌ می ماند

30 سال پیش، دانشمندان به این نتیجه رسیدند که ضخامت لایه ازن در حال کاهش است، بنابراین تصمیم بر این شد تا اقداماتی جهانی برای بهبود وضع این لایه صورت گیرد.به این ترتیب، سال 1985 کنوانسیون وین با هدف حفاظت از لایه ازن تدوین و اهدافی نیز برای این کنوانسیون تعریف و در نظر گرفته شد تا کشورهایی که به این کنوانسیون می‌پیوندند، با رعایت این مقررات به حفظ و بهبود شرایط لایه ازن کمک کنند. در واقع کنوانسیون وین چارچوب حقوقی حفاظت از لایه ا‌زن را تشکیل داد.

پروتکل مونترال

دو سال بعد از تدوین کنوانسیون وین یعنی 1987 پروتکل مونترال تدوین شد. این پروتکل را باید چارچوبی اجرایی برای حفظ لایه ازن دانست، زیرا اهداف عمده پروتکل مونترال، معرفی فهرست مواد مخرب لایه ازن است. مفاد دیگری نیز در این پروتکل به چشم می‌خورد، مانند حذف تدریجی تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن. در این پروتکل برای کشورها با توجه به شرایط شان نکاتی در نظر گرفته شده است. برای نمونه کشورهای در حال توسعه مانند ایران در این پروتکل به کشورهای بند 5 معروف هستند.

برای این که کشورهای در حال توسعه بهتر بتوانند به اهداف در نظر گرفته شده پروتکل برسند به آنها زمان بیشتری داده شده، زیرا کشورهای بند 5، نسبت به دیگر کشورها 10 سال بیشتر فرصت دارند تا خود را با مقرراتی که در پروتکل مونترال آمده، تطبیق دهند. علاوه‌بر این فرصت زمانی، کمک‌های مالی نیز در اختیار کشورهای در حال توسعه قرار می‌گیرد.

در این میان، کنترل تجارت بین کشورها نیز مهم به نظر می‌رسد، زیرا چنانچه در این حوزه کنترل به درستی صورت گیرد، می‌توان بتدریج مصرف و واردات مواد مخرب لایه اوزن را کاهش داد و به صفر رساند.

مواد مخرب لایه ازن

کلروفلوروکربن‌ها در ابتدای فهرست مواد مخرب لایه ازن قرار دارند. این مواد در یخچال‌سازی، اسفنج‌سازی و ساخت اسپری کاربرد دارد. در این ضمیمه هالون‌ها را نیز باید جای داد. از این مواد در سیستم‌های اطفای حریق استفاده می‌شود.

در گروه دیگر مواد مخرب لایه ازن، تتراکلرویدکربن قرار گرفته است. این ماده حلال است و در صنایع الکترونیک و محل‌هایی که به حلال نیاز است، استفاده می‌کنند.کلروفلوروکربن، هالون و تتراکلریدکربن‌ها بخشی از مواد مخرب لایه ازن هستند که از ابتدای سال 2010 مصرف و واردات آنها در تمام کشورها ممنوع شده است.

از کلروفلوروکربن‌ها در ساخت یخچال، فریزر، آب‌سردکن‌، کولر خودرو، تهویه مطبوع و صنایع اسفنج‌سازی استفاده می‌کنند.

هالون‌ها در سیستم اطفای حریق و کپسول‌های دستی آتش‌نشانی کاربرد دارد. این در حالی است که هالون‌ها حاوی برم هستند و سبب تخریب لایه ازن می‌شوند زیرا برای سال‌ها در جو زمین باقی می‌مانند.

واردات و مصرف مواد مخرب دیگری مانند متیل کلروفرم (نوعی حلال) و متیل بروماید (ماده‌ای که در کشاورزی به عنوان آفت‌کش و ضدعفونی‌کننده کاربرد دارد) در بخش آفات غیرقرنطینه از ابتدای سال 2015 ممنوع شده، اما استفاده از این مواد در بخش مصارف قرنطینه‌ای کماکان مجاز است.

مریم حسنی، کارشناس بخش قوانین و مقررات دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با جام‌جم اظهار می‌کند: در مرحله مهم حذف هیدروکلرو فلوروکربن‌ها هستیم که در سیستم تعمیرگاهی یخچال و تهویه مطبوع کاربرد دارد. براساس برنامه‌ریزی‌ها تا ابتدای سال 2015 باید 10 درصد مصرف آن را کاهش می‌دادیم که به این هدف رسیده‌ایم.

مصرف این مواد در نهایت باید کاهش یابد و سال 2030 به صفر برسد. این در حالی است که به گفته حسنی در دوره 2030 تا 2040 نیز مصرف مقادیر ناچیزی از این مواد برای مصارف خدماتی و تعمیرگاهی در نظر گرفته شده است.

حفاظت از لایه ازن در ایران

در ایران نیز تلاش برای حفاظت از لایه ازن از حدود 28 سال پیش به شکل رسمی آغاز شد، چون سال 1368 کنوانسیون وین و پروتکل مونترال در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. علاوه‌بر این دفتر حفاظت لایه ازن که مرجع فعالیت‌های مرتبط برای حذف مواد مخرب لایه ازن است، سال 1372 در سازمان حفاظت محیط زیست شروع به کار کرد. کمیته ملی ازن نیز ـ که می‌توان از آن به عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌گیری و سیاستگذاری برای فعالیت‌های این حوزه نام برد ـ سال 1373 در کشورمان تشکیل شد. این کمیته از نمایندگان وزارتخانه و سازمان‌هایی مانند صنعت، معدن و تجارت، گمرک، هواشناسی وزارت امور خارجه، نفت و جهاد کشاورزی تشکیل شده است. کمیته ملی ازن دست‌کم سالی یک‌بار تشکیل جلسه می‌دهد تا اعضای آن، آخرین اطلاعات را با یکدیگر تبادل و درباره مسائل مورد نیاز تصمیم‌گیری کنند. آخرین بار این کمیته اسفند سال گذشته تشکیل جلسه داد. کارشناس بخش قوانین و مقررات دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن می‌گوید: تلاش برای حفظ لایه ازن در کشورمان سبب شده حدود 1358 واحد ـ که از مواد مخرب لایه ازن استفاده می‌کردند ـ تبدیل شوند، یعنی خط تولید خود را تغییر دهند و محصولاتی سازگار با لایه ازن تولید کنند.

رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز با اشاره به ارائه گزارشی مبنی بر تابش اشعه یو وی بتا در بسیاری از روزهای سال، گفت: توجه به ارزیابی فرآیند اجرای طرح‌های حذف و جایگزینی مواد مخرب لایه ازن در کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که این طرح در شرایطی به روند فعالیت‌های خود ادامه خواهد داد که کشور ما مرحله ویژه‌ای از حیات اقتصادی، فنی، تجاری و روابط بین‌المللی خود را سپری می‌کند.

ابتکار در رابطه با نازک شدن لایه ازن معتقد است: ممانعت از استفاده عوامل مخرب در این زمینه از کنوانسیون‌های موفق سازمان ملل است. نازک شدن لایه ازن در برخی کشورها و در برخی فواصل سال وجود دارد. در کشور ما نیز در برخی سال‌ها میزان تابش اشعه فرابنفش در برخی فصل‌ها بیشتر است که با سرطان‌های پوست ارتباط دارد.

حال ازن خوب است، اما...

ضخامت لایه ازن در قطب جنوب بیشترین کاهش را داشته و در این منطقه از روند تخریب به عنوان حفره ازن یاد می‌کنند، اما شرایط قطب شمال بهتر است، زیرا فقط با کاهش ضخامت لایه ازن روبه‌رو هستیم. کارشناس بخش قوانین و مقررات دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن درباره شرایط کنونی لایه ازن تصریح می‌کند: با توجه به سخنرانی سالانه نمایندگان سازمان ملل در روز لایه ازن و تحقیقات انجام شده، می‌توان گفت شرایط هر سال بهبود پیدا می‌کند.این در حالی است که باید تاکید کرد، برای بهبود شرایط لایه ازن همکاری‌های بین بخشی و بین‌المللی باید ادامه پیدا کند، چون حفظ این لایه با حفظ حیات در کره زمین گره خورده است. در این میان نباید فراموش کرد که فعالیت برای حفظ لایه ازن، از توان سازمان حفاظت محیط زیست خارج است و سایر نهادها و وزارتخانه‌ها باید برای بهبود شرایط تلاش کنند. علاوه‌بر این، شهروندان نیز می‌توانند به سهم خود برای حفظ سپر حفاظتی لایه ازن تلاش کنند. برای نمونه آنها باید مواد مخرب لایه ازن را بشناسند و از آنها استفاده نکنند. چنانچه شهروندان کالاهایی خریداری کنند که با لایه ازن سازگار باشد، در این میان می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کنند.

روز جهانی ازن

25 شهریور روز جهانی لایه ازن است؛ روزی که در آن، بیست و هشتمین سالگرد پروتکل مونترال و سی‌امین سالگرد کنوانسیون وین را باید گرامی داشت، چون براساس گزارش‌های بین‌المللی روند شرایط لایه ازن رو به بهبود است و پروتکل مونترال را باید یکی از موفق‌ترین پروتکل‌های زیست‌محیطی دانست که به تعهدات و اهدافش رسیده و 197 کشور، عضو آن شده‌اند. با توجه به مفادی که در این پروتکل در نظر گرفته شده، اکنون بخش زیادی از مواد مخرب لایه ازن در جهان حذف شده است.

مهدی آیینی

جامعه