برکات جنگی که دانشگاه انسان‌سازی بود

نیازی به فراخوان و تبلیغات نبود؛ با شلیک نخستین گلوله‌های آتش توپخانه‌های دشمن در روز پایانی شهریور سال 59، مردم دسته دسته برای دفاع از میهن و دستاوردهای انقلاب اسلامی با تمام دار و ندارشان به میدان آمدند. پیر و جوان و زن و مرد با دل و جان و با هر بضاعتی که داشتند در صحنه حاضر شدند. با وجود آن که به دلیل مضیقه‌های ناشی از تحریم‌ها و کارشکنی‌های گروه‌های مخالف و معاند و جنایات گروهک‌های منافقین و کوموله و دموکرات، برای رویارویی با کمبودها ناگزیر بودیم به شیوه توزیع کوپنی روی بیاوریم با وجود این مردم از همان دارایی اندک خود بخش قابل توجهی را به جبهه‌ها و رزمندگان اختصاص می‌دادند. حال و هوای حاکم بر جامعه بر پایه مودت و دوستی بود. یک سوی جبهه ارتشی مجهز‌‌شده به برترین تجیهزات نظامی دنیا و با حمایت‌های سیاسی و تسلیحاتی غرب بود و سوی دیگر ارتشی مردمی و تازه نفس که از انقلابی بزرگ سربلند بیرون آمده بودند و پشت‌شان به ارزش‌های اسلامی و انقلابی گرم بود. خلاصه این که انگار 8‌سال دفاع مقدس در فضای اجتماعی آثار مثبت فراوانی داشت همچنان که روحیه ایثار و فداکاری را به زندگی فردی یکایک اعضای جامعه تزریق کرد.

جنگی که ارمغانش صلح و دوستی بود

حال و هوای مردم و جامعه در دوران دفاع مقدس فرق می‌کرد. اگرچه التهاب حمله‌های هوایی وقت و بی‌وقت نیروهای بعثی حتی در مناطق مسکونی آرامش مردم را سلب می‌کرد، اما دشمنی مشترک که علیه منافع ملی مردمان سربلند کرده بود‌‌ می‌خواست تمام آنچه را که مردمان برای به‌دست آوردنش در مقابل حکومت طاغوت ایستاده بودند و رژیم ستمشاهی را به زانو درآورده بودند، از آنها بگیرد و این مساله نه فقط رخنه‌ای در اتحاد و همدلی مردم به وجود نیاورد، بلکه موجب افزایش استحکام اتحادشان شده بود. فضای جامعه و سبک زندگی مردم آن زمان به گونه‌ای شکل گرفته بود که می‌توانستید روحیه فداکاری را به روشنی در میان آنها ببینید‌. به همین خاطر نه‌فقط شاهد اعزام داوطلبانه پیر و جوان به جبهه‌های جنگ بودیم، زنان و افراد ناتوان از حضور در جبهه هم پشت جبهه هر چه از دستشان بر می‌آمد، انجام می‌دادند تا سهمی در دفاع از میهن و اسلام و آزادی داشته باشند.

ساده‌زیستی و ایثارگری

اگر سراغ آمار و ارقام برویم متوجه می‌شویم سن ازدواج در دهه نخست انقلاب نسبت به گذشته کاهشی چند ساله داشت. یکی از اصلی‌ترین دلایل این کاهش سن ازدواج روحیه ساده‌زیستی مردم و پر‌رنگ بودن ارزش‌های معنوی در جامعه بود که موجب می‌شد ساده‌ترین و موفق‌ترین ازدواج‌ها را در آن دوران شاهد باشیم.در چنین شرایطی توانستیم با سربلندی، 8 سال تمام با دست خالی و در مقابل ارتشی که از سوی تمام قدرت‌های دنیا تجهیز می‌شد، مدال افتخار پیروزی به سینه بیاویزیم، اما رمز این موفقیت‌ها چه بود و چگونه مردم کشورمان توانستند از بحران‌های تحریم همه‌جانبه،‌ جنگ و فتنه‌های داخلی به سلامت عبور کنند؟‌ پاسخ به چنین سوالی بی‌تردید راه‌حل بسیاری از چالش‌های جامعه امروز ما را آشکار می‌سازد؛‌ پاسخی که ریشه‌هایش به سبک زندگی متفاوت مردم کشورمان در دهه نخست انقلاب باز می‌گردد.

اتحادی از جنس آرمانگرایی

مریم یوسفی، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی درباره دستاوردهای اجتماعی دوران دفاع مقدس و دلایل جامعه‌شناختی این دستاوردها به جام‌جم می‌گوید: حتی اگر جامعه‌ای چندان همگون و استحکام یافته نباشد با رخ دادن جنگ نوعی از اتحاد و اخوت میان یکایک مردم آن جامعه علیه دشمن مشترک بیرونی اتفاق می‌افتد.

بنا به تاکید وی در کشور ما اما جنگ به فاصله کوتاهی از پیروزی انقلاب اسلامی به ما تحمیل شد. درست در شرایطی که همدلی انسجام یافته‌ای در دوران انقلاب در میان مردم ما شکل گرفته بود و پیوستگی خاصی میان مردم کشورمان وجود داشت. به‌جرات می‌توان گفت در آن دوران اتحاد و ایمان مردم آنچنان بود که توانایی مقابله با هر عامل تهدید‌کننده آرمان‌هایشان را داشتند و این عامل می‌توانست اتحادشان را قوی‌تر کند.

همدلی و همزبانی

همدلی و همزبانی میان مردم و همچنین همدلی میان ملت و دولت یکی از اصلی‌ترین دستاوردهایی است که در دوران دفاع مقدس با وجود تمام چالش‌های ناشی از جنگ تحمیلی، حال وهوای جامعه را دوستانه و همگن کرده بود. همه مردم از زن و مرد و پیر و جوان و حتی اقلیت‌های مذهبی گوش به فرمان حضرت امام خمینی بودند و در این راه حاضر بودند جان خود را فدا کنند. شفافیت رهبر کبیر انقلاب با مردم نیز این همدلی را در جامعه بیشتر و پر‌رنگ‌تر می‌کرد.

یوسفی در‌باره چرایی این فضای دوستی و همدلی میان مردم و همچنین میان مردم و حاکمیت با بیان این که در دوران دفاع مقدس حتی پیرزنان و زنان خانه‌دار طلای خود را می‌فروختند و به جبهه‌ها کمک می‌کردند، می‌افزاید: در آن دوران مردم تازه انقلاب کرده و تازه نفس بودند. آنها برای به دست آوردن ایده‌آل‌هایشان قیام کرده بودند و تمام این ایده‌آل‌ها را بر مبنای نظام جمهوری اسلامی ایران به‌دست آورده بودند. نظامی که توانسته بود مردم ایران را از فرهنگ و حاکمیت غیر‌دینی و خارج از ارزش‌های مردم کشورمان دور کند. به همین خاطر، اعتماد بالایی میان مردم و حکومت وجود داشت. مردم ما در آن دوران یک نقطه مشترک داشتند و هنوز به خیلی از آرمان‌ها و اهدافشان نرسیده بودند که جنگ آغاز شد تا مانعی بر سر راه آرمان‌هایشان شود‌. آنها با رهبری امام خمینی که رهبر دینی و انقلابی‌شان بود و به وی اعتماد کامل داشتند، توانستند 8‌سال در برابر دشمن ایستادگی کنند.

پرداختن به توسعه اقتصادی‌ غفلت از توسعه فرهنگی

بعد از جنگ اما دوران سازندگی آغاز شد؛‌دورانی که توجه به بازسازی ویرانی‌های جنگ،‌ موجب شد بیشتر انرژی و توان کشور صرف توسعه اقتصادی کشور شود و در این میان مسائل فرهنگی و ایدئولوژیک به حاشیه کشانده شود. از سوی دیگر، با پایان یافتن جنگ سخت، ‌نبرد پرچالشی در حوزه جنگ نرم و فرهنگی علیه کشورمان آغاز شد در حالی که ما از تغییر جبهه توطئه‌ها علیه کشورمان در مواردی غافل شدیم. به همین دلیل پاره‌ای از ارزش‌های اخلاقی و مذهبی رفته‌رفته در جامعه کمرنگ شد. فرهنگ لیبرالیستی و سرمایه‌داری توانست خود را از مسیر توسعه اقتصادی وارد جامعه کند. روند ورود کالاهای خارجی در کنار بروز و ظهور قوی ابزارهای رسانه‌ای همچون اینترنت و ماهواره امکان ورود فرهنگ‌های غیر‌ارزشی و ناسازگار با مکتب ایرانی اسلامی را بیش از پیش فراهم کرد. یوسفی درباره نفوذ ماهواره‌ها در فرهنگ و تغییر ارزش‌های ایرانی و اسلامی می‌گوید: امروز عصر ارتباطات است و وسایل ارتباط جمعی نظیر ماهواره و اینترنت اثر مستقیمی روی زندگی ما دارند. بنا‌به تاکید این جامعه شناس برنامه‌های ماهواره به صورت مستقیم و غیرمستقیم تلاش دارند تا فرهنگ اورانیومی را به جامعه تزریق کنند؛ این که فقط به فکر خودت باش و حتی به فکر همسر و فرزندت نباش‌. این مساله درست در مقابل فرهنگ ایثارگری و شهادت قرار دارد و علاوه بر این، آنها تلاش دارند مردم ما را دین گریز کنند، زیرا تزریق فرهنگ اومانیستی و همچنین دوری از ارزش‌های اسلامی و ملی مانع بزرگی بر سر راه اتحاد و همدلی مردم است و جامعه ما را نفوذ‌پذیر می‌کند.

غلبه فرهنگ ایثارگری

دوران دفاع مقدس فرهنگ غالب در جامعه، ‌فرهنگ پایداری و ایثارگری بود و بر مبنای جاری شدن سبک زندگی دین محور و ارزش‌های اسلامی در جامعه، مفاهیمی همچون دنیا‌طلبی، ‌جاه‌طلبی، ‌چشم و همچشمی و موضوعاتی از این دست جایی برای عرض اندام نداشت. در این دوره نمای نابی از سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی را با تمام گزینه‌هایی که بیانگر مولفه‌های چنین سبکی است، شاهد بودیم‌. فرهنگ ایثار و شهادت،‌ ازخود‌گذشتگی، ‌ساده‌زیستی،‌ کار و تلاش، ‌ایمان، ‌بهره‌وری بالا و ‌ توکل‌ درتمام ارکان و اقشار جامعه آن دوران کاملا آشکار بود. ‌

زهرا چیذری

جام جم