با خواهران پنه لوپه از رم تا تهران

شاید برای مردمی که این روزها با جلوه گری پنجه های طلایی برگ ها و آفتاب کم رمق پاییز زرافشان، کهکشانی از رنگ های زرد و قرمز و نارنجی را در کوچه و خیابان به تماشا نشسته اند و لذت خنکای دلچسبی که زیر پوستشان می دود، شنیدن خبرهای خوب و بد، حالشان را مثل احوال پاییز، دگرگون می کند، خبر داغ فرهنگی بازگشت مجسمه پنه لوپه به ایران کمی مجهول، جالب به نظر برسد و با کنجکاوی بسیار آن را پیگیر شوند.

به بهانه ی رونمایی از چهار مجسمه خواهران پنه لوپه در موزه ملی ایران با حضور مقامات فرهنگی ایران، ایتالیا و واتیکان در خیابان آجری ممتد سی تیر، و به یمن این رویداد خطیر فرهنگی که در نوع خود نخستین در ایران به شمار می رود به سراغ این سوژه می رویم.

پنه لوپه کیست؟

یکی بود یکی نبود ...

در عهد باستان، اُدیسه فرمانروای منطقه ایساکای یونان با زن زیبایی به نام پنه لوپه ازدواج می کند. زنی صاحب جمال که مظهر شکوه و شوکت عصر خود به شمار می رفت و زیبایی اش زبانزد خاص و عام بود. حاصل این ازدواج پسری به نام تلماک بود که وقتی یک ساله می شود، اُدیسه برای جنگ با تروا فرا خوانده می شود.

جنگ تروا 20 سال طول می کشد و در کشاکش جنگ، ماجراهای زیادی برای اُدیسه و سربازانش پیش آید. کمتر روزی است که شایعه ی شکست یا مرگ ادیسه در جنگ فرسایشی تروا بین اهالی نپیچد.

در این میان پنه لوپه همسر اُدیسه در غیبت او، خواستگاران زیادی دارد ولی از پاسخ مثبت به آنان دوری می کند؛ تا اینکه عده ای از زعما و بزرگان شهر به او می گویند که بر اساس قانون و به رسم بیوه زنان یونان، که نمی شود از آن سرپیچی کرد، باید همسری انتخاب کند.

اما پنه لوپه در قلب خود امید به بازگشت همسر خود داشته و از خواستگارها فرصتی می خواهد تا لباسی را ببافد و پس از کامل شدن به خواستگارها پاسخ دهد.

پنه لوپه روزها تارو پود را به هم می بافد و شب ها دور از چشم دیگران بخشی از ان تاروپود و رشته های بافته را، پنبه می کند و می شکافد تا روزگار نیز تاروپود شب و روزش را به هم ببافد و از گردش چرخ شعبده باز، با پایان ندادن به کار، مهلتی برای خود بگیرد.

مدتی نمی پاید تا با شیطنت حاسدان و بدخواهانش، رازپنه لوپه فاش می شود و دیگر مجالی برای درنگ و تاخیر در قبول یکی از خواستگاران نمی ماند. پنه لوپه راه چاره ای می جوید. شرط می کند که برای ازدواج، همسر کسی می شود که بتواند کمان اُدیسه را خم کند و برای او بیاورد.

سرانجام با وقت کشی ها و درایت پنه لوپه ی وفادار، اُدیسه پس از 20 سال از جنگ تروا بازمی گردد و برای نجات از دست بدخواهان، در قالب یک چوپان به زندگی اش ادامه می دهد. وی با استفاده از مهارتش دررشته تیر و کمان، جامه گدایان به تن می کند و در مسابقه خم کردن کمان شرط را می برد و تک تک خواستگارها را که در این مدت اموالش را به سرقت برده بودند را از میدان به در می کند.

و اینچنین، محبت پنه لوپه به اُدیسه و انتظار او برای بازگشت همسرش با تمام ناملایمات، او را به سمبل بانویی وفادار و سوگ وار در هنر یونان تبدیل کرده است.

سروکله پنه لوپه از کجا پیدا شد؟

استاد دانشگاه تهران در گفت وگو با ایرنا می گوید: در کاوش های دهه 30 میلادی تخت جمشید مجسمه ای مرمرین در تالار خزانه ی آن پیدا شد که سنگ مرمر آن مربوط به یونان بود. از آنجا که چند نمونه با نقش های مشابه از آن قبلا در اروپا پیدا شده بود، تشخیص داده شد که این پیکره ی پنه لوپه است.

شاهرخ رزمجو می افزاید : کارشناسان دریافتند که با وجود اینکه نمونه های اروپایی بعدی، مربوط به دوره امپراتوری رم بوده اند اما این پیکره، یک پیکرۀ اصلی و قدیمی تر یونانی است. برداشت های اولیه این بود که احتمالا این مجسمه توسط ایرانیان در جنگ های یونان غارت و به ایران آورده شده است اما بعدها متوجه شدند که چون سبک و شیوه هنری به کار رفته در مجسمه به زمانی بعد از جنگ های ایران و یونان مربوط می شود، پس نمی توانسته یک اثر غارت شده باشد. با تحقیقات بیشتر این نتیجه حاصل شد که چون این مجسمه در زمان ساخت کپی های رومی در تخت جمشید دفن شده بوده است پس باید یک نمونه ی دیگری هم از این مجسمه در یونان وجود داشته که مجسمه های مشابه را، رومی ها از روی آن مجسمه ی یونانی ساخته اند.

«با توجه به شواهد، به نظر می رسد که در ابتدا، دو مجسمه یکسان در یونان ساخته شده بوده که یکی از آن دو را به ایران فرستاده اند و دیگری بعدها به دست رومی ها افتاد که این پیکرۀ دوم مفقود شده و اکنون اثری از آن در دست نیست. پیکرۀ گمشده در یونان، مادر کپی های رومی بوده که از روی آن ساخته شده بودند.»

استاد دانشگاه تهران می افزاید: درباره پیکره ای که به ایران فرستاده شده بود، چند حدس وجود دارد. یکی از این گمانه زنی ها این است که احتمالا این هدیه ای از طرف یونانی ها و احتمالا از سوی آتن، بوده است که همراه با یک هیات صلح به ایران فرستاده شده و به نشانۀ صلح با ایران به دربار هخامنشی تقدیم شده است. مجسمه در خزانه تخت جمشید نگهداری می شده است تا زمان حمله اسکندر به ایران که با غارت کاخ و خزانه مجسمه هم شکسته و بخش هایی از ان آسیب می بیند و در زمان حاضر فقط بدن آن و یک تکه از دستش باقی مانده است.

رزمجو این جمله را نیز بیان می کند که نقش پنه لوپه در جهان باستان بسیار محبوبیت داشته است و برای مردم آن زمان در اروپا نماد زنان وفادار بوده است، از همین رو در دوره های بعد در اروپا مجددا ساخت این شخصیت برگرفته از داستان های هومر، بارها تکرار شده است.

اعلان صلح و توسعه فرهنگ صلح جهانی

از طرفی جبرئیل نوکنده سرپرست موزه ی ملی ایران نیز به خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا توضیح می دهد : وقتی سال گذشته دکتر روحانی رییس جمهوری، در صحن عمومی سازمان ملل پیشنهاد داد تا سال جاری با نام سال عاری از خشونت نامگذاری شود، ما احساس کردیم که یکی از بهترین شیوه های اعلان این صلح و توسعه فرهنگ صلح جهانی، می تواند ارتباط بین موزه های کشورها باشد.

وی افزود: چندی پیش در ایتالیا یک نمایشگاه مجسمه های کلاسیک رم باستان برپا شده بود که در این بین، تفاهمنامه ای بین وزیر فرهنگ ایتالیا و رئیس سازمان میراث فرهنگی به نمایندگی از دولت های ایران و ایتالیا منعقد شد که براساس آن 3 مجسمه پنه لوپه و مجسمه اصلی ایرانی، به ایران منتقل شده تا به مدت چهارماه در نمایشگاهی در معرض دید علاقمندان قرار گیرد. این آثار پیش از این نیز به مدت چهارماه در ایتالیا به تماشای عموم گذاشته شده بود.

عنوان این نمایشگاه نیز «پیکره ای برای صلح، پنه لوپه از تخت جمشید تا رم » انتخاب شده است و این اولین بار بود که مقرر شده بود آثار غیر ایرانی باستانی در ایران به نمایش گذاشته شود.

سرپرست موزه ملی ایران تصریح کرد: مجسمه پنه لوپه ایران از ۱۸ اردیبهشت سال جاری که با همتایان خود در بنیاد پرادا به نمایش درآمده بود، سرانجام شامگاه شنبه ۲۸ شهریور1394 به ایران وارد و در موزه ملی ایران مستقر شد. بر اساس رایزنی های صورت گرفته، درصدد هستیم پس از برپایی این نمایشگاه، آثار شاخصی از موزه ملی مکزیک را نیز به عنوان دومین آثار غیرایرانی برای نمایش به ایران بیاوریم.

وی این توضیح را نیز داد که دو مجسمه ی پنه لوپه که ازموزه واتیکان آورده شده اند، هر یک به میزان ۹۰۰ هزار یورو و ۶۰۰ هزار یورو بیمه شده اند. مجسمه موزه کاپی تولینی هم ۴۰۰ هزار یورو بیمه شد، اما مجسمه پنه لوپه ی ایران به دلیل قدمت بیشترش ۱۵ میلیون یورو بیمه شده است. قیمتی که برای مجسمه ایران گذاشته شده 7.5 برابر بیشتراز سه مجسمه ی دیگر است.

اهمیت منحصر بفرد و خلاقانه سه نمونه تاریخی

همچنین معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: سه نمونه تاریخی نگهداری شده در موزه های کاپیتولینی و واتیکان که براساس سنت پیکره تراشی دوران تاریخی و تداوم ارزش های هنری همان دوران و برگرفته از نمونه یافت شده در تخت جمشید، خلق شده است، نشان از اهمیت این اثر منحصربه فرد و خلاقانه هنری دارد. نمایش همزمان این پیکره ها به لحاظ علمی و درک هنری از اهمیت بسزایی برخوردار است.

موسسه شرق شناسی شیکاگو در 1314خورشیدی (1935 میلادی) در کاوش تخت جمشید در راهروی 31 خزانه، به نیم تنه ای شکسته از سنگ مرمر برخورد کرد که با مجموعه های مکشوفه در کاخ بسیار متفاوت بود.

کاوشگر این مجموعه بر اساس کشف قسمتی از دست مجسمه در تالار ستون دار شماره 38، معتقد بود محل اصلی نصب این مجسمه، که پنه لوپه (Penelope) نامیده می شود، راهروی شماره ی 31 نبوده و این مجسمه پس از هدیه از سوی یونانیان به پادشاه ایران در تالار ستون دار شماره ی 38 جای گرفته است.

براساس مستندات تاریخی، با حملۀ اسکندر مقدونی در 331 پیش ازمیلاد و تارج و غارت سپاهیانش این مجسمه مانند سایر آثار تخریب و از مکان اصلی خود خارج و به دلیل سنگینی زیاد تا راهروی 31 کشیده شد و در همان جا رها شد.

طالبیان سپس گفت : تندیس پنه لوپه در محل سر، بازوها و پاها به شدت آسیب دیده و علاوه بر شکستگی های عمیق که در زیر گردن، شانه و بخشی از بالاتنه دیده می شود، قسمت بیشتر هر دو دست، سر و پاهای مجسمه نیز مفقود شده است. در بخش میانی دست شیاری دیده می شود که به نظر می ‍رسد مجسمه در دست خود میله ای را به طور عمودی نگاه می داشته که با توجه به داستان ریسندگی پنه لوپه، احتمال دارد این حفرۀ میانی محل نگه داشتن میلۀ دوک بافندگی باشد.

معاون سازمان میراث فرهنگی تاکید کرد : این مجسمه ها که سمبل بانوی سوگوار و بانوی وفادار در سدۀ پنج پیش ازمیلاد هستند یادآور داستان اُدیسه اثر هومر نویسندۀ معروف و حماسه نویس سدۀ هشتم پیش ازمیلاد یونان است.

سبک ساخت مجسمه پنه لوپه مکشوفه از تخت جمشید ترکیبی از هنر یونانی ـ رومی است و از نظر زمانی به میانه های سده پنجم پیش از میلاد تعلق دارد،از این رو احتمال غارت این مجسمه توسط سپاهیان ایرانی و آوردن آن به تخت جمشید در این تاریخ وجود نداشته است.

بر اساس اظهارات معاون میراث فرهنگی کشور، این مجسمه به عنوان هدیه ای به نشانه صلح و دوستی و عهد و پیمان توسط یونان به پادشاه ایران داده شده است.

شاید به ظاهر، نمایش چند مجسمه هرچند با ابعاد و اهمیت باستانی و ارزش مادی نجومی ، آن چنان خبر مهمی در بین مردم به نظر نرسد، اما با شرح آنچه در این گزارش رفت و توجه به این مهم که کودکانمان در عصر حاضر، بی قهرمان و اسطوره قد می کشند و بی گوشه ی چشمی به الگوها و نمادهای اساطیری و باستانی، در خودسازی و ساختن فردای جامعه، روز به روز بی انگیزه تر می شوند، شناساندن غنای فرهنگ اساطیری بشر در جوامع مختلف، بیش از هر امر دیگری یک ضرورت جلوه کند.