دیدار با خواهران اسطوره‌ای

یکی از این قهرمانان که نقشش در اودیسه هومر بسیار پررنگ است، پنه‌لوپه نام دارد. پنه‌لوپه همسر اولیس پادشاه ایساکا بود که برای فتح تروا به سپاه عظیم یونانیان پیوست. گره تسخیر این شهر نفوذناپذیر به دست او باز شد، اما به قیمت نفرین خدایان. خدایان محافظ تروا، بر او خشم گرفتند و اولیس 20 سال در دریا سرگردان شد. در ایساکا گمان می‌رفت پادشاه اولیس در دریا به کام مرگ گرفتار آمده است. در این میان، سیل خواستگاران روانه خانه پنه‌لوپه شدند تا او یکی را به‌عنوان شوهر برگزیند، اما پنه‌لوپه که به‌شدت تحت فشار بود، صبر کرد تا سرانجام همسرش از دریا بازگشت و همه خواستگاران طمعکار را از دم تیغ گذراند. این گونه بود که پنه‌لوپه نماد وفاداری و پاکدامنی شد و تندیسش در بیشتر شهرهای یونان و روم به چشم می‌خورد.

پنه‌لوپه‌ها در تهران

حالا پس از 2000 سال، سه تندیس پنه‌لوپه به همت سازمان میراث فرهنگی از ایتالیا به ایران آورده شده تا در کنار مجسمه پنه‌لوپه یافت شده در تخت جمشید در موزه ملی ایران در نمایشگاهی با عنوان «پیکره‌ای برای صلح: پنه‌لوپه از تخت جمشید تا رم» به نمایش درآید. از این مجموعه دو مجسمه به موزه واتیکان تعلق دارد و دیگری متعلق به موزه کاپیتولینی در ایتالیاست. پیش‌تر، این مجموعه به مدت چهار ماه در بنیاد پرادای میلان به نمایش درآمده بود.

این پیکره‌ها در مجموع شبیه هم هستند و پنه‌لوپه را با اندوهی عمیق نشان می‌دهند که روی چهارپایه‌ای نشسته و سر خود را به دستش تکیه داده و در انتظار بازگشت شوهر خویش است. سبدی حاوی پشم زیر چهارپایه قرار گرفته که در کنار دوک نخ‌ریسی در دست راست پنه‌لوپه، احتمالا به ترفند او برای گریز از دست خواستگارانش اشاره دارد. پنه‌لوپه برای فرار از دست خواستگارانش گفته بود تا زمانی که بافت پارچه کفن پدرشوهرش را تمام نکند، ازدواج نخواهد کرد، اما برای به تاخیر انداختن وعده خود آنچه را در طول روز بافته بود، شبانه از هم می‌شکافت.

پنه‌لوپه در تخت‌جمشید

شاید از خود بپرسید ارتباط این مجسمه با ایران چیست؟ نکته قابل توجه این است که یکی از اصیل‌ترین نمونه‌های مجسمه‌ پنه‌لوپه در تخت جمشید کشف شده است. سال 1315 یک نیم‌تنه و قطعه‌ای از دست بانویی نشسته در ساختمان بزرگ خزانه تخت جمشید کشف شد که در همه جزئیات با تندیس‌های رومی پنه‌لوپه مطابقت داشت، اما تندیس پنه‌لوپه در تخت جمشید چه می‌کرد؟ این پیکره که قدمتی بیش از خواهران رومی‌اش دارد، حدود سال 450 پیش از میلاد ساخته شده بود و به‌عنوان هدیه یکی از دولت ـ شهرهای یونان برای مذاکرات صلح به پادشاه هخامنشی پیشکش شده بود.

اندازه این پیکره مرمرین 85 سانتی‌متر است و آسیب‌های بسیاری دیده؛ در واقع سر، دست‌ها و ساعد راست و چپ و پاهای پیکره شکسته و مفقود شده است. جلو و پشت پایه پیکره، سوراخ‌هایی برای اتصال به صندلی یا چهارپایه کنده شده که به صورت جداگانه ساخته شده است. زیر پایه پیکره، اثر دایره‌ای‌شکل یک سبد مربوط به نخ‌های پشمی به چشم می‌خورد. در دست پنه‌لوپه که در همه پیکره‌های دیگر این مجموعه نیز شکسته شده، به احتمال زیاد، یک دوک نخ‌ریسی قرار داشته است.

تنه پیکره در زمان کشف در محل اصلی خود قرار نداشت، بلکه در گوشه‌ای از یک راهرو در ساختمان خزانه تخت‌جمشید افتاده بود. قطعه مربوط به دست نیز اندکی دورتر در یکی از تالارهای جانبی این راهرو کشف شده است. شاید سربازان اسکندر مقدونی هنگام تاراج تخت جمشید و پیش از آتش کشیدن بنا آن را شکسته و خرد کرده‌اند. به نظر می‌رسد پیکرتراشان رومی برای ساخت نمونه‌های دیگر از این مجسمه الهام گرفته‌اند.

اهمیت پنه‌لوپه‌ها

مجسمه پنه‌لوپه، موردی یگانه از کپی‌سازی عامدانه در هنر یونان و روم باستان است. سده نوزدهم میلادی، باستان‌شناسان متوجه شدند، نیم‌تنه‌های پنه‌لوپه شامل چهار مجسمه به نمایش درآمده در این نمایشگاه و سردیس‌های موجود در مجموعه‌های باستان‌شناسی برلین، رم و کپنهاگ، کپی‌های رومی مربوط به دوره امپراتوری روم (27 پیش از میلاد تا 476 میلادی) هستند که از روی پیکره‌های اصل یونانی در سده پنجم پیش از میلاد ساخته شده‌اند.

پیکره یافت‌شده در تخت‌جمشید اگر چه در همه جزئیات با کپی‌های رومی مطابقت دارد، ولی نمی‌تواند همان پیکره اصلی باشد که کپی‌های رومی از روی آن ساخته شده‌اند، چراکه سربازان اسکندر مقدونی ساختمان خزانه تخت‌جمشید را سال 331 پیش از میلاد به آتش کشیده بودند. بر این اساس، به نظر می‌رسد حدود سال 450 پیش از میلاد دو پیکره پنه‌لوپه ساخته شده که یکی در یونان قرار داشته و رومیان از روی آن مجسمه‌های خود را ساخته‌اند و دیگری به دربار هخامنشی پیشکش شده است.

پیکره‌های رومی

پیکره دیگر این مجموعه که از جنس مرمر پِنتِلی ساخته شده، 58 سانتی‌متر بلندی دارد و در مجموعه موزه‌‌های کاپیتولینی رم نگهداری می‌شود. این پیکره کوچک که به نظر می‌رسد در سال‌های 70 تا 100 میلادی ساخته شده، در تپه اسکیلینه، پشت کلیسای سنت‌یوسبیو در منطقه هورتی تائوریانی رم کشف شده است. به نظر می‌رسد این پیکره با الهام آزادانه از مجسمه اصلی پنه‌لوپه ساخته شده باشد. نیم‌تنه آن راست‌تر و نیمرخ آن دقیق و از دیگر مجسمه‌ها مشخص‌تر است. پارچه در قسمت بالاتنه نمایان‌تر ساخته شده و چین‌ها در بخش پایینی بهتر نشان داده شده‌اند. این پیکره احتمالا در تاقچه‌ای در منطقه هورتی تائریانی رم در معرض دید قرار داشته است.

پیکره دیگر که 115 سانتی‌متر بلندی دارد و از جنس مرمر است، در گالری پیکره‌های مجموعه موزه‌های واتیکان نگهداری می‌شود. این پیکره مرمت و قطعاتی به آن اضافه شده است. چهره و سر پوشیده آن از یک پیکره غیرمرتبط باستانی گرفته شده است. مانند دیگر کپی‌های رومی، چین‌های فاخر این پیکره کمتر از پیکره تخت‌جمشید است. به همین دلیل، برخی پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که پیکره اصلی در یونان ـ که کپی‌های رومی از آن ساخته شده ـ اندکی کهن‌تر از پیکره تخت جمشید است. محل اصلی و کارکرد این مجسمه مشخص نیست. کارشناسان حدس می‌زنند این مجسمه در خانه شخصی سطح بالا قرار داشته است. در آغاز دوره امپراتوری روم، پیکر پنه‌لوپه به الگویی اسطوره‌ای از همسر دلخواه و وفادار به شوهر تبدیل شد که با وجود تحت فشار بودن برای ازدواج از سوی مردان دیگر، قانون پرهیزگاری را رعایت کرد.

پیکره دیگر زن نشسته از نوع پیکره‌های پنه‌لوپه، از جنس مرمر ساخته شده و 90 سانتی‌متر بلندی دارد و در ویا آپیای سن سباستیانو، نزدیک آرامگاه کلاودیا سمنه رم یافت شده که در موزه گرگوریانو پروفانو مجموعه موزه‌های واتیکان نگهداری می‌شود. این پیکره که با افزوده‌هایی کوچک تلفیق شده، به صورت نقش برجسته ساخته شده است. ساخت چین‌های آویخته جامه، مشابه کپی موجود در گالری پیکره‌ها در واتیکان است.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر