چاه‌های غیرمجاز قاتل آب‌های زیرزمینی

چند سالی است بحث کاهش بارندگی، خشکسالی و کم‌آبی به عنوان یک بحران جدی و عامل خشک و کم‌آب شدن بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور، به دغدغه و نگرانی بسیاری از کارشناسان و مسئولان تبدیل شده، اما آنچه از آن نگران‌کننده‌تر است، کاهش شدید منابع آب زیرزمینی و فرونشست نیمی از دشت‌های کشور به دلیل استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی از طریق حفر چاه‌های غیرمجاز بی‌شمار و اضافه برداشت‌های چاه‌های مجاز است که پیامدهای آن فاجعه‌آمیز و عملا جبران‌ناپذیر است. طبق آخرین آمار و به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس تعداد دشت‌های ممنوعه کشور با افزایش 21 برابری طی 47 سال اخیر، از ۱۵ دشت در سال 1347 به ۳۱۹ دشت در سال 1393 افزایش یافته است و به عبارتی از 609 دشت کشور، اکنون حدود نیمی از آن به دلیل افزایش برداشت‌های بی‌رویه، ممنوعه اعلام شده و متاسفانه تعداد این دشت‌ها به دلیل ادامه برداشت‌ها و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی همچنان روبه افزایش است. (در همین بازه زمانی 47 سال، مخازن آب زیرزمینی کشور نیز با کسری مخزن بیش از ۱۱۰ میلیارد مترمکعبی مواجه شده که حدود ۹۵ میلیارد متر مکعب آن مربوط به ۲۰ سال اخیر است.)

وضعیت برخی از این دشت‌های ممنوعه هم به حدی بحرانی است که دچار فرونشست شده که بیشترین آن در استان فارس مشاهده شده است.

آمار تخمینی چاه‌های غیرمجاز

در هر حال شاید بتوان با نصب کنتور هوشمند روی چاه‌های مجاز، از اضافه برداشت آنها جلوگیری کرد، اما جلوگیری از برداشت چاه‌های غیرمجاز و انسداد آنها کار راحتی نیست. با این حال، حکایت تلخ حفاری چاه‌های غیرمجاز از کی و چگونه آغاز شد و تاکنون چه تعداد چاه غیرمجاز در کشور شناسایی شده است، حکایتی شنیدنی است.

آخرین آماری که توسط سازمان‌های مختلف در این زمینه ارائه می‌شود، از 300 هزار چاه غیرمجاز تا 400 هزار حلقه در نوسان است. اما داوود رضا عرب، مدیر موسسه پژوهشی راهبرد دانش، به آخرین آمار ارائه شده توسط وزارت نیرو اشاره کرده و به جام‌جم می‌گوید: طبق آمار سال 89 تعداد 7770 حلقه چاه در کشور شناسایی شده که 338 هزار حلقه آن غیرمجاز است که از این تعداد چاه غیرمجاز سالانه حدود 59 میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شود.

مدرس دانشگاه شریف تهران می‌افزاید: از پس از انقلاب تاکنون در سه مقطع شاهد حفاری بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز بودیم که اولین مقطع آن درست بعد از پیروزی انقلاب تا چند سال پس از آن بود که با هدف رفع بیکاری و اشتغالزایی از طریق توسعه کشاورزی صورت گرفت و در این زمان به تمام دیپلمه‌های بیکار در صورت تمایل، اجازه حفر چاه داده شد. مقطع بعدی اوایل دهه 80 بود که کشور دچار بحران خشکسالی شدید شد، از همین رو برای کاستن از تنش‌های خشکسالی و حفظ باغات و مزارع کشاورزی اجازه حفر چاه بدون پروانه و مجوز برای همگان صادر شد. مقطع زمانی سوم هم مربوط به سال 86 و مصوبه مجلس درخصوص قانونی کردن و صدور پروانه برای تمام چاه‌های غیرمجازی بود که تا سال 85 حفر شده بود.

پیامدهایی که در انتظار ماست

مدیر موسسه پژوهشی راهبرد دانش درباره پیامدهای این اتفاق می‌گوید: اولین پیامد آن پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است که موجب خشک شدن قنات‌ها، چشمه‌ها و سپس چاه‌های غیرعمیق و نیمه‌عمیق می‌شود که این امر اکنون در بسیاری از مناطق کشور اتفاق افتاده است. به طور مثال روزگاری در دشت ورزنه اصفهان قنات‌های بزرگ و پرآبی وجود داشت که حتی ماهیان زیادی در آن زندگی می‌کردند، اما اکنون نه‌تنها خبری از ماهی نیست، بلکه قنات‌ها نیز خشک شده است.

به گفته عرب، دومین پیامد پایین رفتن سطح آب، غلیظ و سنگین شدن و در نتیجه شورتر و بی‌کیفیت‌تر شدن آن است. اکنون در مناطقی همچون «کویر در انجیر» جنوب کرمان شاهد کاهش شدید بهره‌وری محصولات منطقه همچون پسته به دلیل بی‌کیفیتی و شوری آب و خاک هستیم.

مدرس دانشگاه‌های شریف، تهران و تربیت مدرس، به نشست زمین به عنوان سومین پیامد پایین رفتن سطوح آب‌‌های زیرزمینی اشاره کرده و می‌افزاید: نشست زمین که اکنون در برخی استان‌ها همچون خراسان رضوی و جنوبی، کرمان، فارس، همدان، هرمزگان، اصفهان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری و تهران، رخ داده است، به هیچ عنوان دیگر اصلاح شدنی نیست و پیامدهای فاجعه‌آمیز غیرقابل جبرانی به همراه خواهد داشت. زیرا نشست زمین زمانی رخ می‌دهد که آب‌های منافذ زمین خارج و خاک از حالت اسفنجی به جسمی سخت و متراکم تبدیل می‌شود که دیگر حتی با بارش فراوان باران و رهاسازی آب هم به حالت اولیه برنمی‌گردد. نشست زمین نه‌تنها کشاورزی را در آن مناطق غیرممکن می‌‌کند، بلکه موجب تخریب تمام زیرساخت‌ها از جمله آسفالت‌ها، راه‌ها، راه‌آهن، خطوط انتقال آب، برق، گاز و نفت و پیامدهای سنگین حاصل از قطع شدن این خطوط انرژی خواهد شد؛ اتفاقی که در صورت ادامه روند فعلی، به‌زودی و در ده تا 15 سال آینده اخبار آن را از رادیو و تلویزیون و هربار از گوشه‌ای از کشورمان خواهیم شنید.

سقوط دشت بحران‌زده مشهد؛ به‌زودی

به گفته مسئولان، دشت مشهد از میان دشت‌های ممنوعه و بحران‌زده کشور، بحرانی‌ترین وضعیت را به خود اختصاص داده است، به طوری که طبق پیش‌بینی‌ها این دشت که شامل شهر مشهد، چناران و تمام روستاهای منطقه و جمعیت بین 5/2 تا 3 میلیون نفر است، طی30 تا 35 سال آینده نابود خواهد شد.

محمداحسان محمدزاده لاری مدیر دفتر حفاظت و بهره‌برداری آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان این‌که شاید ده دشت دیگر با آسیب‌پذیری دشت مشهد در استان و ده‌ها دشت دیگر با این وضعیت یا بدتر از آن، در سایر استان‌ها وجود داشته باشد، به جام‌جم می‌گوید: اعلام شرایط بسیار بحرانی برای دشت مشهد به دلیل موقعیت خاص اجتماعی و اقتصادی آن است، زیرا این دشت جمعیتی حدود سه میلیون نفر را در خود جای داده و 70 درصد صنایع خراسان در آن قرار دارد، از سویی حدود 50 درصد از آب شرب این جمعیت و همچنین آب مورد نیاز صنایع، کشاورزی و خدمات شهری این مناطق از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود، بنابراین کاهش و از بین رفتن این منابع آبی، به منزله نابودی این جمعیت و همچنین صنعت و کشاورزی خراسان خواهد بود و همه اینها جدای از تردد 20 میلیون زائر در سال به شهر مشهد است که بخش اعظمی از آب مورد نیاز این جمعیت نیز از همین طریق تامین می‌شود.

محمداحسان محمدزاده لاری با اشاره به این‌که عمده چاه‌های غیرمجاز استان در دشت مشهد واقع شده است، می‌افزاید: حدود 2500 حلقه چاه غیرمجاز با حجم تخلیه حدود 70 میلیون مترمکعب و 4173 چاه مجاز با اضافه برداشت حدود 63 میلیون مترمکعب در دشت مشهد شناسایی شده است که اتفاقا عمده ضربه به این دشت از سوی چاه‌های مجاز به آن وارد می‌شود، زیرا علاوه بر اضافه برداشتی که دارند، حق برداشت قانونی آنها نیز بر اساس پروانه چند دهه پیش است که اکنون دیگر با مخازن و منابع موجود سازگاری ندارد.

وی البته از نصب کنتور هوشمند روی تمام این چاه‌ها خبر داده و یادآور می‌شود: از امسال و با نصب و راه‌اندازی صددرصدی این کنتورها، میزان برداشت‌ها مشخص و از اضافه برداشت آنها جلوگیری خواهد شد.

مشکل آب باید حل شود

چندی پیش وزیر نیرو با هشدار نسبت به بحران آبی کشور گفت: همگی باید دست به‌دست هم بدهیم و قبل از آن‌که سلامت مردم تهدید شود، به‌طور جدی به‌دنبال حل بحران آب باشیم.

حمید چیت‌چیان با بیان این‌که تاکنون ۴۷۰۰ چاه آب غیرمجاز در سطح کشور مسدود شده است، اما تعداد چاه‌هایی که باید بسته شود بسیار بیشتر از این رقم است، یادآور شد: اکنون کاری که می‌توانیم انجام دهیم متعادل‌کردن برداشت آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی است، به‌طوری که بتوانیم در کشور به یک توسعه پایدار دست یابیم. از همین رو با تمهیدات وزارت جهاد کشاورزی، مسدود کردن چاه‌های کشاورزی به نحوی انجام شده است که موجب کاهش محصولات کشاورزی نشود. همچنین هم‌اکنون در سطح شورای عالی آب کشور برنامه‌های مشخصی را در زمینه‌ حل بحران آب زیرزمینی انجام داده‌ایم و قوانینی نیز برای ساماندهی چاه‌های غیرمجاز تعیین شده است.

فاطمه مرادزاده