روزی روزگاری «مسجد، گالری هنرهای اسلامی»

تاکنون نزدیک به31 هزار و 500 اثر تاریخی ـ فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. نفیس‌ترین و در عین حال بیشترین آثاری که در این فهرست به ثبت رسیده، از آن مساجد است. اگر بخواهیم به گواه میراث فرهنگی، بخشی از خدمات ایرانیان به اسلام را مورد ملاحظه قرار دهیم کافی است به تاریخ مسجدسازی در ایران و تحولات آن رجوع کنیم.

مسجدسازی در ایران از شبستان‌های خشتی بی‌پیرایه مانند مسجد فهرج یزد آغاز شده و به مساجدی چون مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان و مسجد آقابزرگ در کاشان رسیده است.

این مساجد بر تارک تاریخ معماری و شهرسازی ایران و جهان جای گرفته‌ است. فهرست میراث جهانی یونسکو به نام تعدادی از مساجد ایرانی آراسته شده است. این مساجد عبارت است از:

* مسجد جامع اصفهان به عنوان موزه و دایره‌المعارف هنر و معماری ایران در دوره اسلامی.

* مسجد کبود تبریز که به فیروزه اسلام شهرت دارد.

* مسجد امام اصفهان که اوج مسجدسازی در ایران است.

* مسجد شیخ لطف‌الله که به تعبیر بسیاری از هنرپژوهان جهان، جواهر هنر ایران است.

* مسجد جامع کبیر یزد که در راه ثبت جهانی است.

اما در روزگار حاضر، از ظاهر امر چنین برمی‌آید که ما از گنجینه غنی مساجد کمتر بهره برده و نسبت به این میراث عظیم غفلت کرده‌ایم. امروزه کمتر معمار معروف و برجسته‌ای می‌شناسیم که مسجدی ساخته یا طرح مسجدی در کارنامه حرفه‌ای او باشد. جایی از ایران نیست که مسجدی با گنبدها و گلدسته‌های پیش‌ساخته حلبی و استیل در آن ساخته نشده باشد. مسئولیت رواج ساخت این‌گونه مساجد البته متوجه صنعتگرانی نیست که در کارگاه‌های خود در مازندران و گرگان نشسته و به‌طور انبوه فقط یک سبک گنبد و گلدسته می‌سازند؛ بی‌آن‌که بدانند این گنبدها کجا می‌رود. اینجا نهادهای سیاستگذاری و نظارتی ذی‌ربط اند که باید مانع رواج بدون نظارت این‌گونه مساجد شوند.

البته مسأله فقط مساجد کوچک و کم‌هزینه نیست که خارج از قاعده معماری ایرانی و ملاحظات اقلیمی بنا می‌شود. مساجد بزرگ و پرتکلفی نیز با هزینه‌های گزاف در سال‌های اخیر ساخته شده که چندان خوب از کار درنیامده‌ است.

در مسجدسازی امروز قواعد تاریخی، فرهنگی و بومی مسجدسازی نیز به‌کار گرفته نمی‌شود. پر واضح است که ایران در جهت شمال شرقی کعبه قرار دارد. از این رو مقصوره و شبستان و محراب اصلی همه (با تأکید) مساجد ایران در ضلع جنوب غربی منظور شده است. اما امروزه مساجد بی‌شماری بنا شده که شبستان در نقطه مقابل درنظر گرفته شده است.

کلام پایانی: کمتر کشوری در جهان اسلام پیدا می‌شود که به اندازه ایران، مساجد تاریخی‌اش را در فهرست میراث جهانی ثبت کرده باشد و با این‌که مساجد جزو زیباترین و نفیس‌ترین بناهای تاریخی ایران به‌شمار می‌رود، اما امروزه وضع مسجدسازی در ایران چندان مطلوب نیست.

اگر این روند تداوم یابد در آینده نه‌چندان دور در سراسر ایران اسلامی شاهد مساجد یکدست و بی‌تفاوتی خواهیم بود که نمی‌توان میان آنها و میراث کهن و مستمرِ مسجد در ایران کمترین ارتباطی برقرار کرد. با ابراز تأسف، هیچ نشانه‌ای دایر بر توقف این اقدامات ملاحظه نمی‌شود.

آیا وقت آن نرسیده است که مسجدسازی در ایران سر و سامان بگیرد؟

فرهاد نظری

مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی