هوشمندسازی در ایستگاه داروسازی

داروسازی تحقیقاتی‌ترین رشته میان رشته‌های علوم پزشکی و پل ارتباطی بین رشته‌های علوم پایه (فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی) و علوم پزشکی است. داروسازی علم تهیه دارو از مواد و ساختن مواد شیمیایی و بهداشتی است. صاحبان این شغل رابط پزشک و بیمار هستند که با دادن اطلاعات مورد نیاز درباره‌ نحوه مصرف داروها به بیمار زنجیره خدمات پزشکی را کامل می‌کنند. هر چند این چرخه به علت کمرنگ بودن نقش داروسازان در کشور ناقص است.

با دکتر فاطمه اطیابی، استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیر گروه نانوفناوری دارویی گفت‌وگو کردیم تا درباره تاثیر فناوری نانو در داروسازی بیشتر مطلع شویم.

عوارض جانبی دارو بیشترین عامل مرگ بیماران

مدیر گروه نانوفناوری دارویی با اشاره به حضور بیست ساله این فناوری در عرصه داروسازی می‌گوید: در نانو فناوری با استفاده از خصوصیت جدید و مدرن در حد اتم مولکولی موادی با خصوصیات جدید ساخته می‌شوند که باعث رفع مشکلات داروهای موجود و دستیابی به محاسن جدید می‌شوند. دارو رکن اصلی درمان در دنیاست و 75 درصد درمان‌ها با کمک داروها انجام می‌شود، اما مصرف بی‌رویه آن برخی مواقع عوارض جبران‌ناپذیری به همراه دارد که می‌تواند به خاطر سمی شدن آن باعث مرگ مصرف‌کننده شود. نکته تاسف‌برانگیز آن که اغلب مردم نسبت به این هشدارها و مخاطرات توجه جدی ندارند.

دکتر اطیابی درباره عوارض جانبی داروها می‌گوید: داروهای فعلی بعد از ورود به بدن، در نقاط مختلف بدن پخش می‌شوند و تنها در نقطه موردنظر قرار نمی‌گیرند؛ به همین دلیل روی سایر بخش‌های بدن نیز تاثیر می‌گذارند، به‌گونه‌ای که در بیماری‌های پیشرفته، گاهی عوارض ناشی از دارو بیش از خود بیماری منجر به مرگ می‌شود. وی ادامه می‌دهد: در نانو داروها بیشترین چیزی که به دنبال آن هستیم، رفع این عوارض و هوشمندسازی دارو برای درمان مستقیم سلول‌های بیمار است.

پرسش و پاسخ متناقض

به گفته دکتر اطیابی، عوارض ناشی از مصرف دارو بیشترین عامل مرگ در بیماری‌های صعب‌العلاج است و از طرفی وی معتقد است، حتی اگر داروسازی در عرضه نانوفناوری پیشرفت نکند، باز هم می‌توان بیماران سرطانی را با مصرف دارو نجات داد. از ایشان پرسیدم این تناقض را چطور می‌توان توضیح داد؟

استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران در این باره می‌گوید: هردو نکته درست است. درست است که عوارض داروهای فعلی بیماران سرطانی، بیشترین عامل مرگشان است، اما قطعا تشخیص زودهنگام بیماری در کنترل عوارض آن بسیار موثر است، زیرا مقدار (دوز) داروی مصرفی بسیار کم است و بیمار با عوارض قابل توجهی مواجه نمی‌شود.

در شرایط فعلی چون معمولا بیماری در مرحله بسیار پیشرفته تشخیص داده می‌شود، دوز داروهای مصرفی نیز بسیار بالاست. به همین دلیل دارو بیش از آن که روی سلول‌های مشخصی در بدن بیمار تاثیر داشته باشد، به سایر ارگان‌ها آسیب می‌زند.

نحوه آدرس‌دهی به سلول‌ها

فرآیند هوشمندسازی داروها و نحوه تاثیرگذاری آنها روی سلول‌ها سوال دیگری بود که از دکتر اطیابی جویای پاسخ آن شدیم. استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: درصد بسیار زیادی از سلول‌های بدن ویژگی مشترک دارند.

به همین دلیل عملکرد غشا، هسته سلول و سیتوپلاسم معلوم است، اما عملکرد اطراف غشای سلول‌ها متفاوت است. به همین دلیل موادی که مثلا اطراف سلول‌های روده بزرگ است به آن خصوصیت کولونی می‌دهد. این موضوع درباره سلول‌های قلب، ریه و سایر اندام‌های بدن نیز صدق می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: در ساخت نانوداروها از خصوصیات سطحی این سلول‌ها استفاده می‌کنیم و به عنوان آنتی‌ژن در نظر می‌گیریم. سپس ماده علیه آن را درست و به عنوان آنتی‌بادی به سطح سلول متصل می‌کنیم. اتصال این دو مانند قفل و کلید است. این آنتی بادی فقط به آنتی‌ژنش می‌چسبد و جای دیگر نمی‌رود.

همگامی تیم‌ها در نانوفناوری

تمرکز محققان مهندسی پزشکی روی فناوری نانو و دستیابی به موفقیت‌های قابل توجه در حوزه تشخیص زودهنگام بیماری، موجب شد از دکتر اطیابی بپرسیم در صورتی که رشته داروسازی نتواند همگام با پیشرفت تجهیزات پزشکی و افزایش سطح تشخیص بیماری‌ها رشد کند، آیا درمان بیماری‌ها با مشکل مواجه می‌شود؟ وی در پاسخ می‌گوید: با توجه به این که نانوفناوری موضوعی بین رشته‌ای است، بنابراین به صورت تیمی و همگام با یکدیگر فعالیت می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: در این تیم‌ها پزشکان و متخصصان مختلفی در زمینه داروسازی، شیمی، فیزیک، ریاضی و سایر رشته‌ها حضور دارند و با هم کار می‌کنند. به همین دلیل این احتمال بسیار کم است که متناسب با پیشرفت‌های تشخیصی حوزه دارو رشد مناسب نداشته باشد.

مدیر گروه نانوفناوری دارویی تأکید می‌کند: حتی اگر فرض کنیم داروسازی همگام با تشخیص پیش نرود، باز هم درمان با داروهای موجود موثر خواهد بود. در حال حاضر، یکی از مهم‌ترین مشکلات بیماران سرطانی، تشخیص دیرهنگام است. در صورتی که بیماری در همان مراحل اولیه تشخیص داده شود، داروهای موجود می‌توانند بیماری را از بین ببرند و فرد را به حالت طبیعی بازگردانند.

داروهای هوشمند خطر دارد؟!

بررسی عوارض محصولات جدید دارویی ازجمله موضوعات تحقیق درنقاط مختلف دنیاست، زیرا همچنان این سوال مطرح است که داروهای هوشمند تا چه اندازه می‌توانند بدون عارضه باشند یا احتمال بروز عوارض جدید ناشناخته ناشی از مصرف این داروها چقدر است. دکتر اطیابی دراین‌باره می‌گوید: هر دارویی اعم از هوشمند و غیرهوشمند می‌تواند سمی باشد. وی ادامه می‌دهد: برخی معتقدند، به همان میزان که داروهای هوشمند می‌توانند به صورت مستقیم وارد سلول بیمار شوند، فرآیند درمان را سرعت ببخشند و آن را کوتاه کنند، این ریسک نیز وجود دارد که با عبور از سدهای مغزی ـ نخاعی یا سیستم تنفسی وارد سلول‌های دیگر شوند و عوارضی به همراه داشته باشند.

مدیر گروه نانوفناوری دارویی تأکید می‌کند: تاکنون هیچ یک از مطالعات سمی، خطرناک بودن داروهای تولیدی را اثبات نکرده‌اند. هر چند ممکن است در آینده چنین چیزی تأیید شود، اما در حال حاضر پاسخ تحقیقات به این سوال منفی بوده است.

اقتصادی شدن مصرف دارو

قیمت دارو برای بیماری‌های سخت و صعب‌العلاج برای مصرف‌کنندگان با هر سطح از درآمد گزاف است. دکتر اطیابی در پاسخ این پرسش که هوشمندسازی داروها تا چه اندازه باعث گرانی آنها خواهد شد، می‌گوید: به طور مسلم حضور تجهیزات جدید پزشکی و متناسب با آن نیروهای ماهر، باعث افزایش قیمت داروهای تولیدی می‌شود، اما از جهاتی دیگر نیز باعث کاهش هزینه خواهد شد. استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این که اکنون تعدادی از داروهای ضدسرطان با فناوری نانو در کشور تولید می‌شوند، ادامه می‌دهد: درست است که داروها قیمت بالاتری دارند، اما به واسطه بهینه و مفیدبودن آنها میزان مصرف دارو و طولانی بودن دوره مصرف آنها را کاهش می‌دهد. به همین دلیل تعادل اقتصادی در این زمینه به وجود می‌آید.

سهیلا فلاحی