آینده مبهم موصل بدون داعش

در صحنه داخلی عراق اگرچه هماهنگی بین ارتش، نیروهای مردمی و نیروهای پیشمرگه کرد برای پیشروی به سمت موصل ایجاد شده، ولی دیدگاه کردها این است که تمام مناطق دارای جمعیت کردنشین و حتی مناطق مربوط به اقلیت‌ها مانند آشوری‌ها و ایزدی‌ها باید تحت کنترل اقلیم کردستان باشد. در مقابل دولت عراق درصدد است این مناطق جغرافیایی و درآمدهای نفتی آن در اختیار دولت مرکزی باشد البته اختلاف بیشتری هم وجود دارد به طوری که برخی مسیحیان و ایزدی‌ها هم به دنبال استقلال هستند ولی در حال حاضر به خاطر مسائل امنیتی و افراط گرایی شدید به دنبال سهم خواهی نیستند.

در صحنه جنگ با وجود گذشت 15 روز از شروع عملیات نظامی برای آزادسازی موصل، در حالی که نیروهای کرد از جبهه‌های شمالی و شرقی و ارتش عراق از جبهه جنوبی در حال پیشروی هستند و برخی روستاها و مناطق اطراف موصل آزاد شده‌اند، ولی همچنان خود شهر و پایگاه‌های داعش دست نخورده باقی مانده‌اند. لذا نیروهای حشدالشعبی دو روز پیش از سمت غرب و از قرارگاه نظامی قیاره در 90 کیلومتری جنوب غربی موصل عملیات خود را آغاز کرده و قرار است تا تل‌عفر در 63 کیلومتری غرب این شهر پیشروی کنند که در این صورت ارتباط نیروهای داعش در موصل با اعضای این گروه در سوریه قطع می‌شود‌. لذا ترکیه و عربستان همواره مخالفت خود را با حضور حشدالشعبی در این عملیات اعلام کرده‌اند و حتی ترکیه تهدید کرده اگر حمله‌ای به تل‌عفر صورت گیرد با آن مقابله خواهد کرد.

در صحنه منطقه‌ای بازیگران اصلی در این بحران ترکیه، ایران و عربستان هستند که منافع متضاد و متفاوتی دارند. ترکیه با مداخله آشکار نظامی به دنبال نفوذ بیشتر در کردستان عراق است و حتی رویای تاریخی تسخیر موصل را هم در سر می‌پروراند.

عربستان ضمن همکاری با ترکیه در تضعیف دولت شیعی عراق و به تبع آن مقابله با نفوذ جمهوری اسلامی و اسلام انقلابی درصدد احیای ارتش نقشبندیه از بقایای رژیم بعثی صدام است تا به‌عنوان یک نیروی افراط گرای نوظهور بتواند جای داعش را بگیرد و مانع انسجام داخلی عراق شود. اما جمهوری اسلامی همواره بر ضرورت انسجام و وحدت ملی عراق و حفظ تمامیت ارضی آن تاکید داشته و دارد. لذا ضمن حمایت مستشاری بیشترین نقش را در انسجام و هماهنگ‌سازی بین ارتش، دولت و نیروهای مردمی شیعی در جهت پیشبرد مبارزه با داعش ایفا می‌کند.

در صحنه بین‌المللی با وجود این که آمریکا در قالب ائتلاف بین‌المللی ضدداعش درصدد کمک به روند آزادسازی موصل است، ولی به دلیل نامشخص بودن این که چه گروهی پس از خروج داعش بر موصل مسلط خواهد شد به عنوان یک بازیگر منفعل با کارت‌های عربستان و ترکیه در شمال عراق در جهت پیچیده‌تر کردن بحران و حتی تجزیه عراق بازی می‌کند.

امروز صحنه عملیات نظامی در موصل به گونه‌ای است که هر طرف درگیر اعم از داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی درصدد است در میدان جنگ برگ برنده‌ای داشته باشد تا فردا در میز مذاکره و در صحنه تسلط جغرافیایی بر مناطق از موضع بالاتری برخوردار شود. البته سهم خواهی وقیحانه ترکیه و تلاش عربستان برای بی‌ثبات کردن بیشتر کردستان و تلاش غربی‌ها برای عملی کردن سناریوهای تجزیه عراق بعد از پاکسازی موصل از داعش موجب پیچیده‌تر شدن معادلات و تشدید برخوردهای قومی و مذهبی در عراق خواهد شد. البته ارتش و جبهه بسیج مردمی عراق که دست بالا را در صحنه عملیات نظامی دارند می‌توانند در فردای پس از نابودی داعش در موصل نقش بازیگر مسلط را ایفا کرده و مانع موفقیت طرح‌ها و برنامه‌های برخی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای بی‌ثبات کردن عراق شوند.

دکتر غلامرضا کریمی

استاد دانشگاه خوارزمی